مرگ یزدگرد ابتدا نمایشنامه‌ای بود به نویسندگی بهرام بیضایی که در سال 1358 به روی صحنه رفت. بیضایی بعد از منتشر‌کردن این نمایشنامه به‌صورت کتاب، فیلم آن را نیز در سال 1361 ساخت. نمایشنامۀ مرگ یزدگرد علاوه بر اینکه بسیار ایرانی است و علت آن را می‌توان در استناد به حوادث تاریخی و بومی و دغدغه‌های ایرانی جویا شد، از نظر فرم و استانداردهای نمایشنامه‎نویسی جهان بهترین اثر تاریخ نمایشنامه‎نویسی ایران است.
داستان مرگ یزدگرد از یک روایت تاریخی گرفته‌ شده است: آخرین پادشاه ساسانی به دست یک آسیابان که از آسیب‌دیدگان سلطنت است، کشته می‌شود که البته در این میان کشمکش‌ها و اوج و فرودهایی رخ می‌دهد که دست‌مایۀ نوشتن داستان می‌شود.
موبد، سركرده و سردار سپاه یزدگرد سوم در آسیابی نزدیك مرو گرد می‌آیند تا آسیابان، همسر و دختر او را به اتهام قتل پادشاه محاكمه كنند. روایت‌های آسیابان و همسر و دخترش با هم تعارض دارد: یكی می‌گوید پادشاه را به جرم تجاوز به همسرش كشته، دیگری می‌گوید جسدی كه با جامۀ پادشاه بر میانۀ آسیاب افتاده آسیابان است كه به دست پادشاه كشته شده تا همه تصور كنند كه پادشاه مرده است. بیرون از آسیاب، سپاه شاه مقتول با اعراب مسلمان در جنگ و گریزند. لحظه‌ای كه داوری به پایان می‌رسد و صاحب منصبان سپاه حكم بر برائت آسیابان و خانواده‌اش می‌دهند سربازی خبر از پیشروی اعراب می‌آورد. همسر آسیابان می‌گوید كه داوری به پایان نرسیده است و اینک داوران اصلی، با پرچم‌های سیاه، از راه می‌رسند.

هیچ فضایی به شدت واقع‌گرایانه و تلخ دارد. زندگی چند خانواده در کنار یکدیگر بررسی شده‌اند. خانواده‌هایی که به خاطر فقر مالی ناچارند در جنوب تهران و در خانه‌ای نسبتاً سنتی و کوچک در کنار همدیگر زندگی کنند. زندگی‌هایی که هر کدام به همدیگر گره خورده است. «نادر» مردی است که به دلیل مشکل ژنتیکی به بیماری پرخوری مبتلاست. او در کنار عمه‌اش زندگی می‌کند. از طرف دیگر «عفت» به دلیل فقر مالی مجبور به کار در منازل مردم است. از این طریق او با عمۀ نادر آشنا شده و عمه عفت را به عقد نادر درمی‌آورد. نادر در خانۀ عفت همراه دو پسرش و خانوادۀ خود زندگی می‌کنند. با ورود او به خانوادۀ آنها مشکلات یکی پس از دیگری از راه می‌رسند. نادر به دلیل بیماری شروع می‌کند به خوردن تمام مایحتاج و خوراکی‌های خانۀ آنها و به همین دلیل آنها خسته شده و نادر را از خانه بیرون می‌کنند.
اما در اثر اتفاقی اعضای خانواده می‌فهمند که بدن نادر قادر به ساخت کلیۀ اضافی است. به همین دلیل او را به خانه آورده و مدام برای او خرج می‌کنند تا بدن او کلیه‌سازی کند و آنها از بدبختی و نداری خلاص شوند. مشکل از آنجایی آغاز می‌شود که نادر حاضر نیست پول‌های میلیونی خود را که از طریق فروش کلیه‌های اضافی‌اش به دست آورده به آنها بدهد، به همین دلیل وضع زندگی آنها خوب‌تر که نمی‌شود هیچ، بلکه با حضور دوبارۀ نادر و چپاول زندگی آنها، عفت و پسرانش ندارتر و فقیرتر از قبل می‌شوند.

شاید وقتی دیگر داستان شکی است در پرده‌ای از اوهام و رؤیا. «مُدبّر» که گوینده است و برای فیلم‌های مستند گویندگی می‌کند، در نمایی از یک فیلم مستند، همسرش «كیان» را در اتومبیلِ مرد ناشناسی می‌بیند. او ذهنش درگیر شده و در پی کشف ماجراست. از سوی دیگر زن او کیان دچار نوعی بیماری روانی است. مدبر با پی‌جویی ماجرا به خانه‌ای می رسد که صاحبش آقای «حق‌نگر» دارای یک مغازۀ عتیقه‌فروشی است. در آنجا تابلوهایی از چهرۀ زنش را می‌یابد و شک او بیشتر می‌شود و این امر ناخواسته بیماری زن را تشدید می‌کند. در آخر مدبر به بهانۀ فیلمبرداری از مغازۀ عتیقه‌فروشی وارد فضای خانۀ حق‌نگر می‌شود و در آنجا متوجه شباهت زن حق‌نگر «ویدا» به کیان می‌شود. در نهایت كیان پس از دیدار با ویدا در می‌یابد که خواهر دوقلو هستند و پدرشان در كودكی فوت كرده و مادر به دلیل تنگدستی، كیان را سر راه گذاشته و او را زن و مردی بزرگ كرده‌اند.