سنت نقد ادبی در ایران هیچ گاه آن گونه که شایسته بود، شکل نگرفت و مورد توجه واقع نشد. بنابر این همانند آنچه در کشورهای صاحب ادبیات شاهد هستیم، نقد ادبی در این دیار هویتی مستقل و درخور اعتنا پیدا نکرد.
با همه این احوال بودند انگشت شمار چهره هایی که در حد و اندازه بضاعت خود، کوشیدند به نقد ادبی به عنوان یکی از باید های بالیدن ادبیات، به خصوص ادبیات مدرن توجه کرده و به شکلی متداوم به آن بپردازند. در این میان عبدالعلی دست‌‎غیب صرف نظر از دیدگاه های متفاوتی که درباره کم و کیف آثارش وجود دارد، از شاخص ترین چهره ها است که بیش از نیم قرن در این زمینه قلم زده و با چنین تداوم چشمگیری از جایگاهی ویژه به عنوان یک منتقد ادبی برخوردار شده است. چهره ای که تنها به نقد و ملزومات آن پرداخته و هیچ گاه این ضرورت یا نیاز را احساس نکرده که همانند بسیاری از منتقدان ادبی سال های دور و نزدیک، میان منتقد یا داستان نویس، منتقد یا شاعر و…. در نوسان باشد.

در میان آثار پرشمار و گوناگونی که از دست‌غیب برجای مانده مجموعه کتاب های نقد آثار او که به نویسندگان و شعرای فارسی پرداخته، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. چون هم به شأن تقدم و هم به لحاظ تعدد در نوع منحصر به فرد هستند. دست‌غیب در این مجموعه که انتشار آن از اواخر دهه چهل آغاز شد، آثار اغلب چهره های مهم ادبیات معاصر را مورد نقد و بررسی قرار داده است، نویسندگانی همچون صادق هدایت، محمد علی جمال زاده، صادق چوبک، غلامحسین ساعدی، م.ا. به آذین، احمد شاملو و … .

شیوه کار دست‌غیب در جملگی این کتاب ها کم و بیش مشابه بوده، او ابتدا با یک مقدمه که به شکلی تندگذر به شاخص ترین ویژگی های نویسنده موردنظر اشاره دارد، پیش زمینه ذهنی لازم برای ورود خواننده به متن را به وجود می آورد و در فصل بعدی به سراغ زندگی آن نویسنده رفته و سرگذشت او را با اشاره به آثاری که در هر دوره نوشته و یا چرخش های عملی و نظری کارنامه اش مورد توجه قرار داده و در فصول بعدی کتاب نیز به بررسی وجوه گوناگون و آثار مختلف چهره مورد نظر می پردازد.

با توجه به چنین الگویی دست‌غیب در کتاب حاضر ابتدا به تبیین جایگاه جمال زاده در ادبیات ایران پرداخته که او را درجایی نه اندازه صادق هدایت بالا و نه اندازه محمد حجازی پایین در نظر می گیرد و سپس با استفاده از نامه معروف جلال آل احمد به جمال زاده دست روی مهم ترین چالش زندگی و کارنامه جمال زاده می گذارد و آن چیزی نیست جز دور افتادن او از وطن به مدت چند دهه و ناآگاهی او از تغییر و تحولات به وجود آمده در طول این سال ها که منجر به کهنگی مضمون و سبک آثارش شد.

دست‌غیب در مجموع معتقد است که جمال زاده در آغاز کار خود با «یکی بود، یکی نبود»، نسبت به داستان مدرن کمتر نگاهی محافظه کارانه داشت. ولی در ادامه هرچه سن و سالش بالا رفته، تغییر عقیده داده و رویکردش محافظه کارانه شد، به همین دلیل نقش مهم و تاثیرگذارش محدود به همان دوره اول کارش شد که اعتبارش در ادبیات داستانی جدید ایران نیز به همان دوره وابسته بود.

در این عرصه‌ پهناور که از هر سوی کوششی و کششی به جانبی، دانسته یا ندانسته، هست و هر کسی با اندک آگاهی یا با هیچ آگاهی از رمزهای زبان، با افزودن حرف اضافه‌ای بر صفتی، دعوی آوردن شیوه‌ای خاص دارد. در این جوّ هنری آشفته، از دعوی‌های کودکانه که بگذریم، پس از نیما، م.امید را با اسلوب‌ترین شاعر زبان فارسی خواهیم یافت؛ زیرا تنها اوست که با پذیرفتن اصولی در زمینه‌ موسیقی شعر و قالب آن و عناصر پیوند معنوی در شعر (چه آن‌ها که خود به وجود آورده و چه آن‌ها که از میراث گذشتگان بوده و او دیگر بار در شعر امروز احیا کرده) اسلوبی به وجود آورده است که از همه‌ اسلوب‌های رایج شعر امروز پرتأثیرتر است.
کتاب حالات و مقامات م.امید چشم‌اندازهای گوناگون زندگی و شعر «مهدی اخوان ثالث» را آینگی می‌کند و تصویری همه جانبه از شخصیت او به خوانندگان ارائه می‌دهد؛ از خصوصی‌ترین لحظه‌های زندگی شخصی او تا سلوک اجتماعی و سیاسی‌اش. در این کتاب ما با ابعاد شگفت‌آور خلاقیت او آشنا می‌شویم؛ از نقد ساختاری و صورت‌گرایانه کار او تا نقد اجتماعی و روانشناسی خلاقیت هنری او. کتاب، در طول نیم قرن، به دست یکی از نزدیک‌ترین یاران او، که سال‌ها و سال‌ها با او و در کنار او زیسته است، تألیف شده است. اطلاعات ویژه برخاسته از این کتاب را در هیچ جای دیگر نمی‌توان یافت.

بخش ابتدایی کتاب مربوط به زندگی‌نامه اخوان ثالث است، و بخش‌های دوم تا چهارم به تحلیل اشعار اخوان در مجموعه‌شعرِ «از این اوستا» اختصاص دارد.
شفیعی کدکنی در این اثر نیز انتقاداتی به احمد شاملو دارد، چنان‌که در کتابِ با چراغ و آینه نیز نقدی بر آثار شاملو ذکر کرده‌است.