مهمترین تفاسیر فقهی یا آیات الاحکام به ترتیب تاریخ دورۀ حیات مؤلفان در این جا فهرست شده اند. این فهرست به محقق کمک می دهد تا تغییرات و تحولاتی را دریابد که در فرآیند شکل گیری قواعد فقه اسلامی پدید آمده اند. برای تهیه این کتابها با بخش فروش سایت آثار برتر تماس بگیرید.

یک) اهل سنت

1.    شافعی، محمد بن ادریس (150-204)، احکام القرآن، تحقیق قاسم شماعی رفاعی، بیروت، دارالقلم، 1371ق؛

2.    جصّاص، احمد بن علی (305-370)، احکام القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، 1406ق؛

3.    ابن حزم، علی بن احمد (384-456)، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، دارالکتب العلمیه 1985م/1364ش؛

4.    کیاالهراسی، علی بن احمد (450 -504)، احکام القرآن، تحقیق موسی محمدعلی و عزت عید عطیه، قاهره، دارالکتب الحدیثه، 1974م؛

5.    ابن عربی، محمد بن عبدالله (468-543)، احکام القرآن، تحقیق علی محمد بجاوی، حلب، دار احیاء الکتب العربیه، 1376ق؛

6.    قُرطُبی، محمد بن احمد (627-671)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالفکر، 1952م؛

7.    یوسف بن احمد بن عثمان مشهور به فقیه یوسف (752-832)، تفسیر الثمرات الیانعة الاحکام الواضحة القاطعة، صعده، مکتبه التراث الاسلامی، 1423ق؛

8.    سایس، محمدعلی، تفسیر آیات الاحکام، به تصحیح و تحقیق محمدعلی سایس، عبداللطیف سبکی، محمد ابراهیم محمد کرسون، دمشق، دار ابن کثیر؛ بیروت، دارالقادری، 2002م؛

9.    صابونی، محمدعلی (1926م-   )، روائع البیان، تفسیر الآیات الاحکام من القرآن، تفسیر لآیات الاحکام مستمد من اوثق مصادر التفسیر القدیمة و الحدیثه، دمشق، بیروت، مکتبه الغزالی، موسسه مناهل العرفان،1980-1981م؛

دو) شیعه

1.    قطب راوندی، سعید بن هبة الله (؟-573)، فقه القرآن، تحقیق احمد حسینی، به اهتمام محمود مرعشی، قم، مکتبه آیه الله النجفی المرعشی، 1405ق؛

2.    فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (؟-826)، کنزالعرفان فی فقه القرآن، با تعلیقات محمدباقر شریف زاده و تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران، مرتضوی، 1365ش؛

3.    شرقی حسینی، ابوالفتح بن محمد (؟-976)، تفسیر شاهی یا آیات الاحکام، تحقیق ولی الله اشراقی، تهران، نوید، 1362؛

4.    مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (؟-993)، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، تحقیق رضا استادی، علی اکبرزمانی نژاد، قم، مومنین، 1378؛

5.    استرآبادی، محمد بن علی (؟ – 1028)، آیات الاحکام، تحقیق محمدباقر شریف زاده، تهران، مکتبة المعراجی، [بی تا]؛

6.    جزائری،‌ احمد (؟-1151)، ‌قلائد الدرر فی بیان آیات الأحکام بالأثر، قم، نشر فقاهت،1390-1391؛

7.    طباطبائی یزدی،‌ حسین، تفسیر آیات الاحکام وفق المذهب الجعفری و المذهب الاربعه، نجف، مطبعة ‌النجف، 1385ق / 1966م؛

8.    ملکی، محمدباقر (1284-   )، بدائع الکلام فی تفسیر آیات الاحکام، بیروت، موسسه الوفاء، 1400ق؛

9.    یزدی،‌ محمد (1310-     )، ‌فقه القرآن، ‌قم، موسسه اسماعیلیان، 1415ق/1374ش؛

10.  لطفی،‌ اسدالله (1340-    )،‌ آیات الاحکام حقوقی، ‌همدان، نورعلم، 1381ش؛

11.قطان،‌ مناع،‌ تفسیر آیات الاحکام، قاهره، مطبعه المدنی، 1964م.

مهمترین تفاسیرهای شیعی قرآن به ترتیب تاریخ دورۀ حیات مؤلفان در این جا فهرست شده اند. این فهرست به محقق کمک می دهد تا تغییرات و تحولاتی را دریابد که در فرآیند شکل گیری تفاسیر شیعی پدید آمده اند. با توجه به این که مؤلفان قرن اول و دوم را نمیتوان زیر طبقه بندی شیعی و سنی جای داد این عنوان با مسامحه انتخاب شده است. برای تهیه این کتابها با بخش فروش سایت آثار برتر تماس بگیرید.

1.    اِسترآبادی، محمد بن قاسم (؟-260)، تفسیر الامام العسکری، تحقیق سید محمدباقر ابطحی، موسسه الامام المهدی، 1409ق؛

2.    حِب۫ری، حسین بن حکم (؟-286)، تفسیر الحبری، تحقیق محمدرضا حسینی، بیروت، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1408ق؛

3.    قُمّی، علی بن ابراهیم (قرن 3)، تفسیر القمی، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412ق؛

4.    کوفی، فرات بن ابراهیم (؟-307)، تفسیر فرات الکوفی، به تحقیق محمدکاظم، طهران، وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی،1990م؛

5.    عَیّاشی، محمد بن مسعود (؟-320)، التفسیر، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، 1381ق؛

6.    شریف الرضی، محمد بن حسین (359-406)، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، شرح محمدرضا آل کاشف الغطاء، قم، دارالکتب الاسلامیه، [تاریخ مقدمه 1355ق/1334]؛

7.    طوسی، محمد بن حسن (385-460)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، [بی تا]؛

8.  ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (احتمالا 480-525)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن مشهور به تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی، تحقیق محمدجعفر یاحقی، و محمدمهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی،1366ش؛

ابوالحسن شَعرانی (1352)، تفسیر نور علی نور: تعلیقات علامه شعرانی بر روض الجنان و روح الجنان، به کوشش محسن صادقی و عباسعلی مردی، قم، موسسه علمی فرهنگ دارالحدیث، 1384؛

9.    طبرسی، فضل بن حسن (468-548)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1988م؛

10.    همو، جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجی، تهران، دانشگاه تهران، 1347 و پس از آن؛

حسین بن حسن جرجانی (قرن8) این کتاب را در مفتاح جلاء الاذهان و جلاء الاحزان یا تفسیر گازُر تحریری نو کرده و این اثر به استخراج عزیزالله عطاردی قوچانی در تهران، چاپخانه حیدری، 1341 نشر یافته است.

11.  کاشفی، حسین بن علی (حدود840-910)، مواهب عِلِیّة یا تفسیر حسینی، تحقیق محمدرضا جلالی نائینی، تهران، اقبال، 1317-1329؛

12.  کاشانی، ملافتح الله بن شکرالله (؟-988)، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، به تصحیح علی اکبر غفاری و پاورقی ابوالحسن مرتضوی، تهران، علمیه اسلامیه، [بی تا]؛

13.  صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (979-1050)، تفسیرالقرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، قم، بیدار،1364ش؛

14.  اشکوری، محمد بن علی (؟-1090)، تفسیر شریف لاهیجی، به کوشش جعفر پژوم بر اساس تصحیح جلال الدین حسین ارموی و محمد ابراهیم آیتی، تهران، علمی، 1390؛

15.  فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1006-1091)، الصافی فی تفسیر القرآن، تحقیق سید محسن حسینی امینی، طهران، دارالکتب الاسلامیه، 1377؛

فیض خود این اثر را تلخیص کرده و این تلخیص با نام الأصفی فی تفسیر القرآن، تحفیق مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، مرکزالنشر، 1418ق/ 1376ش چاپ شده است.

16.  بَحرانی، هاشم بن سلیمان (؟-؟1107)، البرهان فی تفسیرالقرآن، قم، موسسه البعثه، 1415ق /1373ش.؛

17.  حُوَیزی، عبدعلی بن جمعه (؟-1112)، تفسیر نورالثقلین، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، قم، [بی نا]، 1383-1385ق؛

18.  کاشانی، نورالدین محمد بن مرتضی (؟- پس از1115)، تفسیرالمعین، تحقیق حسین درگاهی، قم، مکتبة آیه الله العظمی مرعشی نجفی، [بی تا]؛

19.  شُبَّر،عبدالله (1188-1242)، الجوهرالثمین فی تفسیرالکتاب المبین، تحقیق و مقدمه سید محمد بحرالعلوم، کویت، مطبعه الآلفین، 1431ق؛

20.  همو، تفسیر القرآن الکریم: شبر، تحقیق حامد حفنی داوود، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1407ق؛

21.  نهاوندی، محمد بن عبدالرحیم (1252-1330)، نَفَحات الرَّحمن فی تفسیر القرآن، تهران، قم، موسسه البعثه، مرکز الطباعه و النشر، 1429ق؛

22.  میرزاخسروانی، علیرضا (1271-1345)، تفسیر خسروانی، تهران، اسلامیه،1390؛

23.  موثقی عاملی، ابراهیم (1280-1347ش)، تفسیرعاملی، مشهد، باستان 1336 و ادامه آن به تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، صدوق، 1365ش؛

24.  بلاغی، عبدالحجه (1274-1356)، حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر یا من لایحضره المفسر و التفسیر، قم، چاپخانه قم، 1345؛

25.  طالقانی، سید محمود (1286-1358ش)، پرتوی از قرآن، تهران، انتشار، 1342-ش؛

26.  طباطبایی، سید محمدحسین (1281-1360ش)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات،1393؛

27.  طیّب، عبدالحسین (1275-1370)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمدحسین کوشان پور، 1352؛

28.  سبزواری، سید عبدالاعلی (1288؟-1372)، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، قم، دارالتفسیر، 2010م؛

29.  شاه عبدالعظیمی، حسین (1318-1384)، تفسیر اثنی عشری، تهران، میقات، 1363؛

30.  مغنّیه، محمدجواد (1904-1979م)، التفسیر الکاشف، بیروت، دارالعلم الملایین، 1981م؛

31.  حسینی همدانی، محمد (1323-1417)، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران، کتابفروشی لطفی، 1391ق؛

32.  مکارم شیرازی (1305-   )، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1376؛

33.  فضل الله، محمدحسین (1935-  2010م)، من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک، 1998م؛

34.  مدرسی، محمدتقی (1945م-     )، من هدی القرآن، تهران، دارالقاری، 2008م؛

35.  صادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالتراث الاسلامیه، 1406ق؛

36.  کرمی، محمد (1300-   )، التفسیر لکتاب الله المنیر، قم، المطبعه العلمیه، 1402ق؛

37.  مصطفوی، حسن (1297-1384)، تفسیر روشن: برای عموم طبقات با بیان قاطع از جهت لغت، تفسیر و حقائق، [بی جا، بی نا]، 1367؛

38.  طالقانی، عبدالوهاب، تاریخ تفسیر: تحقیقی در متون تفسیری و بررسی ادوار تفسیر، تهران، نبوی،1377؛

39.  درودی، موسی، نخستین مفسران پارسی نویس: بازشناختی از مجموعه تفاسیر فارسی در سده چهارم و پنجم هجری و عرضه نمونه ای از تفسیر سوره مبارکه حمد توسط مفسرین سده فوق، تهران، نورفاطمه، 1362.

علاقمندان به مطالعه و تحقیق دربارۀ سیر تحول معانی واژه های قرآن یا روش سِمانتیک Semantic باید از سیر شکل گیری منابع مرتبط با این موضوع مطلع باشند. بسیاری از تفاسیر قدیم و جدید از این نقیصه رنج می برند که مؤلفان آنها به سیر تاریخی پیدایش معنا توجه نداشته اند و برای یافتن معنای کلمه ای از قرآن به منبعی مراجعه کرده اند که در کتابخانۀ خویش در دسترسشان بوده است. این فهرست به محققان و دانشجویان علوم قرآنی کمک می دهد تا بتوانند در باب واژه های قرآن و تحلیل آیات مطالعه ای روشمند و مبتنی بر دانش معناشناسی داشته باشند و از توجه به مؤلفه‌های تأثیر گذار در تغییر معنا که در دانش فیلولوژی (زبان شناسی تاریخی یا فقه اللغة) بر آن تأکید میشود غافل نمانند. شما هم میتوانید برای تکمیل این فهرست پیشنهادهای خود را برای ما بفرستید. برای تهیۀ این آثار با بخش فروش سایت آثار برتر تماس بگیرید.

1.    اِبن اَزرَق، نافع (3-68)، مسائل نافع بن ازرق، تحقیق عبدالکریم احمد جدیان، صعده، مکتبة التراث الاسلامی، 2002م؛

عایشة بنت الشاطی در کتاب الاعجاز البیانی للقرآن و مسائل ابن الازرق قاهره، دارالمعارف،1391ق / 1971م این رساله را شرح کرده است.

2.    فَرّاء، یحیی بن زیاد (144-207)، معانی القرآن، تحقیق محمدعلی نجّار و احمدیوسف نجاتی، تهران، ناصرخسرو [بی تا]؛

3.    اَخفش اوسط، سعید بن مَسعَده (؟-215)، معانی القرآن، تحقیق هدی محمود قراعه، قاهره، مکتبة ‌الخانجی 1990 م/ 1369ش؛

4.    ابن قُتَیبه، عبدالله بن مسلم (213-276)، تأویل مشکل القرآن، تحقیق احمد صقر، قاهره، مطبعه الحضاره العربیه، 1393ق؛

5.    ابن قُتَیبه، تفسیر غریب القرآن، تحقیق احمد صقر، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، 1958م؛

6.    زَجّاج، ابراهیم بن سری (241-311)، معانی القرآن و اِعرابُه، شرح و تحقیق عبدالجلیل عبده شلبی، بیروت، عالم الکتب، 1988م /1367؛

7.    ابوعُبَید هِرَوی، احمد بن محمد (؟-401)، الغریبَین، غریبَی القرآن و الحدیث، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، 1406ق/1364ش؛

8.    راغب اصفهانی، حسین بن محمّد (؟- 502)، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، قم، ذوی القربی 1382ق. افست از چاپ دمشق، بیروت، الدارالشامیه، 1416ق/1996م؛

9.    ابن اَنباری، عبدالرحمن بن محمد (513-577)، البیان فی غریب اِعراب القرآن، تحقیق طه عبدالحمید طه، مراجعه مصطفی السقا، قم، الهجره، 1362؛

10.    ابوحیّان اندلسی، محمد بن یوسف (654-745)، تُحفة الاَریب بما فی القرآن من الغَریب، بیروت، المکتب الاسلامی، 1983م؛

11.    جُرجانی، علی بن محمد (740-816)، ترجمان القرآن، تدوین عادل بن علی بن الحافظ، کوشش سید محمد دبیر سیاقی، تهران، بنیاد قرآن 1360؛

12.    مَهائمی،‌ علی بن احمد (776-835)، تفسیر القرآن المُسّمی تبصیر الرّحمن و تیسیر المَنان، بیروت، عالم الکتب 1403ق. بهامشه، نُزهة القلوب فی تفسیر غریب القرآن محمد بن عزیز ابوبکر سِجِستانی ( ؟-330)؛

13.    طُرَیحی، فخرالدین بن محمد (979-1085)، مَجمعُ البَحرَین، تحقیق احمد الحسینی، تهران، مرتضوی، 1354، 1362؛

14.    ذهبی، مصطفی بن حنفی بن حسن (؟-1280)، رسالة فی غریب القرآن، منصوره، دارالیقین، 1428/2007م؛

15.    ابن ابی جامع، قاسم بن حسن محیی الدین (1899-1956م)، البیان فی شرح غریب القرآن، تحقیق مرتضی حکمی، نجف، المطبعة العلمیة، 1374/1955م؛

16.    عبدالباقی، محمدفؤاد، مُعجم غریب القرآن، [قاهره]، دارالحدیث، 1950م؛

17.    مُلتانی، اسحاق بن علی، خلاصة جواهر القرآن فی بیان معانی لغات الفرقان، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1985م؛

18.    مَجمع اللّغة العَرَبیة، مُعجم الفاظ القرآن الکریم، قاهره، الهیئة المصریة العامة للتالیف و النشر،1970.

مهمترین تفسیرهای اهل سنت از قرآن به ترتیب تاریخ دورۀ حیات مؤلفان در این جا فهرست شده‌اند. این فهرست به محقق کمک می‌دهد تا تغییرات و تحولاتی را دریابد که در فرآیند شکل‌گیری تفسیرهای اهل سنت پدید آمده‌اند. با توجه به این که مؤلفان قرن اول و دوم را نمی‌توان زیر طبقه بندی شیعی و سنی جای داد این عنوان با مسامحه انتخاب شده است. برای تهیه این کتابها با بخش فروش سایت آثار برتر تماس بگیرید.

1.    ابن عباس، عبدالله بن عباس (؟3-68)، تفسیر ابن عباس، بیروت، مؤسسه الکتب الثقافیه 1411 ق؛

این کتاب تاکنون به سه نفر دیگر هم منسوب شده است و احتمالا متعلق به هیچکدام از اینها نباشد: الف- محمد بن سائب کلبی (متوفی 146)؛ ب- عبدالله بن وَه۫ب دینَوَری (متوفی 308)؛ ج- محمد بن یعقوب فیروزآبادی (متوفی 817)؛ آندرو ریپین (Andrew Rippin) طی تحقیقی بر این نظر است این متن متعلق به قرن چهارم است و به هیچ کدام از این چهار نفر نمی تواند منسوب باشد.

2.    مُجاهد بن جَب۫ر (21-104)، تفسیر الامام مجاهد بن جبر، تحقیق محمد عبدالسلام ابوالنیل، نصر، دارالفکر الاسلامی الحدیثة، 1410ق / 1989م؛ این متن از متون متأخر استخراج شده است.

3.    مُقاتل بن سلیمان (80-150)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق احمد فرید، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق/2003م؛ این متن از متون متأخر استخراج شده است.

4.    سُفیان ثوری، سفیان بن سعید (97-161)، تفسیرالقرآن الکریم، رامبور(هند)، وزارة المعارف لحکومة الهند، 1965م؛

5.    عبدالله بن وَه۫ب (125-197)، الجامع، بروایة سَحنون بن سعید، تحقیق و تعلیق میکلوش مورانی، بیروت، 2002-2003م؛ قدیم‌ ترین نسخۀ خطی در عالم تفسیر قرآن است که مؤلف (ابن وَه۫ب)، راوی (سَحنون بن سعید متوفی 240 و عیسی بن مسکین، فقیه و قاضی قیروان متوفی 290) و کاتب آن (عبدالله بن مسرور) شناخته شده اند و امروزه این نسخه به خط عبدالله موجود است. این متن شاهدی است قوی بر وثاقت و اصالت بخش هایی از متن قرآن که در قرن دوم در این تفسیر آمده‌اند.

6.    صَنعانی، عبدالرزاق بن هُمام (126-211)، تفسیرالقرآن، تحقیق مصطفی مسلم محمد، ریاض، مکتبه الرشد، 1410ق؛

7.     هُواری، هود بن حکم (؟-280)، تفسیر کتاب الله العزیز، تحقیق بلحاج بن سعید شریفی، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1990م؛

این تفسیر خلاصه ای از تفسیر یحیی بن سلام بصری و از معدود تفاسیر برجای مانده از اِباضیه است و در طبقه بندی تفاسیر نقلی متقدم جای می گیرد.

8.    طبری، محمد بن جریر (224-310)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، تحقیق احمد عبدالرازق بکری و دیگران، قاهره، دارالسلام، 2007م؛

خلاصه تفسیر طبری: محمد بن صمادح تجیبی (متوفی 419)، المختصر من تفسیر الامام الطبری، تحقیق ابوالعزم زفیتی، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1400ق؛

9.    ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد (240-327)، تفسیر القرآن العظیم مسندا عن رسول الله و الصحابه و التابعین، تحقیق اسعد محمد طیب، مکه، ریاض، مکتبة نزار مصطفی الباز، 1997م؛

10.  ماتُریدی، محمد بن محمد (248-333)، تفسیر الماتُریدی المُسمّی تأویلات اهل السنة، تحقیق ابراهیم عوضین، سید عوضین، قاهره، لجنة القرآن و السنّة، 1391/1971؛

11.  سمرقندی، ابولیث نصر بن محمد (؟-375)، تفسیر السمرقندی المسمی بحرالعلوم، تحقیق علی محمد مُعوَّض، عادل احمد عبدالموجود و زکریا عبدالمجید، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق؛

12.  ابن اَبی زَمَنَین، محمد بن عبدالله (324-399)، تفسیر القرآن العزیز، تحقیق ابوعبدالله حسین بن عَکاشه و محمد بن مصطفی کنز، قاهره، الفاروق الحدیثه، 1423/2002؛

13.  ثَعلَبی، احمد بن محمد (؟-427)، الکشف و البیان، تحقیق ابی محمد بن عاشور، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1422/2002؛

14.  ماوَردی، علی بن محمد (364-450)، النُکَت و العُیون، تحقیق عبدالمقصود بن عبدالرحیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، موسسه الکتب الثقافیه، [1992م]؛

15.  واحدی نیشابوری/نیسابوری، علی بن احمد (؟-468)، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1994م؛

16.  واحدی نیشابوری/نیسابوری، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق، بیروت، دارالقلم، الدارالشامیه، 1995م؛

17.  اِسفراینی، شهفور بن طاهر (؟-471)، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم، تحقیق نجیب مایل هروی و علی اکبر خراسانی، تهران، علمی و فرهنگی، 1375؛

18.  بَغَوی، حسین بن مسعود (436-510)، تفسیر البغوی المُسمّی بمعالم التنزیل، تحقیق خالد عبدالرحمن العک، بیروت، دارالمعرفه، 1995م؛

19.  زَمَخشری، جارالله محمود بن عمر (467-538)، الکشّاف عن حقائق غَوامِضِ التنزیل و عُیون الأقاویل فی وجوهِ التأویل، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، 1373/1953؛

شرح های این تفسیر عبارتند از:

–       الانتصاف، احمد بن منیر اسکندری (620-683)؛

–        الکافی الشّاف فی تخریج احادیث الکشّاف، ابن حجرعسقلانی (773-852)؛

–       مشاهد الانصاف علی شواهد الکشّاف، از محمد علیان مَرزوقی (؟-1355)؛

–       حاشیة محمد علیان المرزوقی علی تفسیر الکشاف؛ ترجمه‌ای فارسی، نه چندان قوی، از این تفسیر توسط مسعود انصاری صورت گرفته است.

20.  ابن عطیّه مُحاربی، ابومحمد بن عبدالحسن بن غالب (481-542)، المُحَرّر الوَجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2001م؛

21.  ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (508-597)، زاد المَسیر فی علم التفسیر، بیروت، المکتب الاسلامی، 1984م؛

22.  فخررازی، محمد بن عمر (544-606)، التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، قاهره،[بی نا]، 1934م.

این تفسیر دو خلاصه دارد که عبارتند از:

نظام اعرج ، حسن بن محمد (728-؟)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416ق؛

ابوالحسن علی بن محمد خازن (678-741)، تفسیر الخازن المُسمّی لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2004م؛

23.  بَیضاوی، عبدالله بن عمر (؟-685)، تفسیر البیضاوی أو انوارالتنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دارالجبل، 1329ق؛

کتاب کنز الدقائق و بَحرالغرائب از محمد بن محمدرضا قمی مشهدی (1125ق)، نوعی خلاصۀ انوار التنزیل است. کنز الدقائق در مجموعه تفاسیر شیعی جای می گیرد و این تفسیر در قم، موسسه النشر الاسلامی 1410ق منتشر شده است. تفسیر بیضاوی منبع اصلی بسیاری از محققان غیرمسلمان اروپائی بوده و در ابتدای قرن بیستم به انگلیسی ترجمه شده است.

24.  نَسَفی، عبدالله بن احمد (؟-710)، تفسیر القرآن الجلیل المُسمّی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، [بی تا.]؛

25.  ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم (661-728)، التفسیر الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1988م؛

26.  ابوحیان، محمد بن یوسف (654-745)، البحر المحیط، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض،  بیروت، دارالکتب العلمیه، 1993م؛

27.  ابن قیّم جوزیه، محمد بن ابی بکر (691-751)، التفسیر القیّم، تحقیق محمد حامد الفقهی، بیروت، لجنة التراث العلمی، [بی تا.]؛

28.  ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (700-774)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، مکتبه النورالعلمیه، 1412ق؛

29.  فیروزآبادی ،محمد بن یعقوب (729-817)، بَصائرُ ذَوِی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، مصر، وزاره الاوقاف، 1406ق؛

30.  مُحَلی، جلال الدین محمد بن احمد (791-864)، تفسیر الجلالَین، قاهره، دارالآفاق العربیه، 2004م؛

سورۀ حمد و از سوره کهف تا پایان قرآن از این مفسر است و از بقره تا پایان سوره اِسراء از آنِ عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی (متوفی911). این تفسیر بارها چاپ شده است.

31.  ثَعالبی، عبدالرحمن بن محمد (786-875)، تفسیر الثعالبی المُسمّی بالجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار احیاء التراث العربی، موسسه التاریخ العربی، 1418ق؛

این کتاب در اصل خلاصه‌ای از المُحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز اثر ابن عَطیّه اندلسی (546) است.

32.  سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (849-911)، تفسیر الجلالین، مصر، [بی نا]، 1308ق؛ نیز نگاه کنید به محلّی، جلال الدین (متوفی864)

33.  سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الدُّرُ المَنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 2001م؛

34.  خطیب شِربینی، محمد بن احمد (؟ -977)، تفسیر القرآن الکریم المسمی بالسراج المنیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی،2004م؛

35.  ابوسُعود، محمد بن احمد (؟ 893-982)، ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم: تفسیر ابی سعود، تحقیق محمد صبحی حسن حلاق، بیروت، دارالفکر، 2001م؛

36.  شُوکانی، محمد بن علی (1173-1250ق)، فتح القدیر: الجامع بین فی الروایة و الدرایة من علم التفسیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1232ق؛

37.  آلوسی، محمود بن عبدالله (1217-1270ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی تا]؛

38.  صدیق حسن خان، محمد صدیق (1248-1307ق)، فتح البیان فی مقاصد القرآن، قاهره، دارالکتب العلمیه، 1420ق؛

39. عَبدُه، محمد (1266-1323ق)، و رشید رضا، محمد (1282-1354ق)، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیرالمَنار، مصر، دارالمنار، [بی تا.]؛

40.  ابن اِطفیش، محمد بن یوسف (1236-1333ق)، تیسیر التفسیر للقرآن الکریم، عمان، وزاره التراث القومی و الثقافه، [بی تا]؛

41.  همو، هیمیان الزاد الی دارالمعاد، عمان، وزاره التراث القومی و الثقافة، 1401ق/1980م؛

این دو تفسیر از تفاسیر معدود باقی مانده از اباضیه است.

42.  قاسمی، جمال الدین (1283-1333)، تفسیر القاسمی المُسمّی بمحاسن التأویل، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، 1398ق؛

43.  طنطاوی بن جوهری (1287-1358)، الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم المشتمل علی عجائب بدائع المکونات و غرائب الآیات الباهرات، [قاهره؟]، دارالفکر، [بی تا.]؛

44.  مراغی، احمد مصطفی (1300-1371)، تفسیرالمراغی، بیروت، دارالفکر، [بی تا]؛

45.  قطب، سید (1324-1386ق)، فی ظِلال القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی،1967م؛

46.  ابن عاشور، محمدطاهر (؟-1284)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس، الدار التونسیه للنشر، 1984م؛

47.  شِنقیطی، محمدامین بن محمد (1325-1393ق)، اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن، بیروت، دارالفکر، 1995م؛

48.  دَروَزه، محمد عِزّه (1207-1395ق)، التفسیر الحدیث: السُوَر مرتبةٌ حسب النزول، قاهره، عیسی البابی الحلبی و شرکاه، تاریخ جلد 3: 1962م؛

این تفسیر بر اساس ترتیب نزول از سورۀ علق آغاز شده و با سورۀ نصر به پایان رسیده است.

49.  خطیب، عبدالکریم (1299-   )، التفسیر القرآنی للقرآن، مصر، دارالفکر العربی،1967م؛

50.  صابونی، محمدعلی (1345ق-     )، صفوة التفاسیر، تهران، نشر احسان، [بی تا]؛

51.  زُحَیلی، وَه۫بة (1351-1437ق)، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دمشق، دارالفکر المعاصر، دارالفکر، 1998م؛

52.  زُحَیلی، وهبه، التفسیر الوسیط، بیروت، دمشق، دارالفکر المعاصر، دارالفکر، 2000م.