از میراث عرفانی خواجه عبدالله انصاری

کتاب در هرگز و هميشه‌ انسان با محوريت عارف نامی، خواجه عبدالله انصاری و تاثير وی بر ادب عرفانی توسط محمدرضا شفيعی کدکنی نگاشته شده است.
آثار مسلم خواجه انصاری که به عربی و فارسی است، در ایران شهرت چندانی نداشته، جز منازل‌السائرین که شروح بسیار بر آن نوشته شده و از متون نیمه درسی حلقه‌های تصوف به شمار می‌رفته است. نام خواجه عبدالله انصاری را جامعه ایرانی به نوع ادبی «مناجات» چنان گره زده است که در هر کتابی چند سطر مناجات، به فارسی دیده شود، خود به خود ذهن‌ها متوجه او می‌شود.
امتیاز بزرگ این کتاب بر تمامی آثاری که در ایران و خارج از ایران تاکنون به نام خواجه عبدالله انصاری انتشار یافته، این است که چند متن پارسی موجود در این کتاب با تمامی آثار نشر یافته به نام خواجه از بنیاد متفاوت است.
بر اهل فن پوشیده نیست که قدیم‌ترین نمونه‌هایی که تاکنون به نام آثار فارسی خواجه عبدالله انتشار یافته، به لحاظ نسخه‌شناسی، با روزگار او فاصله‌ای چهارصد، پانصد ساله دارند و از منظر مسائل سبک‌شناسی و تاریخ زبان نیز دارای کمترین نشانه‌هایی از قدمت‌ هستند.
نگارنده در آغاز، قصدش این بوده که در بخش میراث عرفانی خواجه عبدالله انصاری مناقب شیخ‌الاسلام را تصحیح و شرح کند و با چند مناجات که سرژ دوبرکوی از نسخه‌های طبقات الصوفیه استخراج و تصحیح کرده است همراه کند و به خوانندگان عرضه دارد. سعادتی بزرگ نصیب نگارنده شد که به نسخه‌ای بسیار کهن از آثار فارسی خواجه عبدالله انصاری دست یافت که هم به لحاظ معنی و هم به لحاظ صورت و ساخت و مسائل نحوی و صرفی و واژگانی، بی‌گمان، با آنچه تاکنون دیده شده است، فرسنگ‌ها فاصله دارد.
این نسخه گران‌بها و منحصر به فرد که در کتابخانه مدرسه نمازی شهر خوی نگهداری می‌شد و تاریخ کتابت آن ۷۰۹ هجری است، از قدیم‌ترین نسخه‌های شناخته شده رسائل فارسی خواجه عبدالله، حدود دو قرن کهن‌تر است و ترتیب مطالب و زبان ویژه آن نیز به کلی متفاوت بوده است.

از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر

چشيدن طعم وقت، به زبان فارسى، روايتى كهن و نويافته از «مقامات ابوسعيد ابوالخير» است كه تصور همگان تا كنون بر آن بود كه بر اثر حوادث روزگار، اجزاى آن از ميان رفته است. این کتاب يكى از غنايم روزگار و از مهم‌ترين اسناد ادبى و عرفانى زبان فارسى است؛ گنجينه‌اى از اقوال ابوسعيد و حكايات مربوط به زندگى او و نيز داستان‌هايى كه ابوسعيد، در مجالس خويش نقل مى‌كرده است.
عناوين دربرگيرنده مطالب كتاب، به اين صورت چينش شده است:
مقدمات پژوهش؛
ذكر شيخ ابوسعيد ابوالخير(رحمةالله‌عليه)؛
نسخه‌بدل‌ها؛
رباعيات شيخ ابوسعيد(قدس‌سره)؛
تعليقات متن؛
نمايه.

مقايسه اين كتاب، با «حالات و سخنان» و «اسرار التوحيد» نشان مى‌دهد كه نسخه اصلی «مقامات ابوسعيد»، با همه اشتراكى كه در مباحث با آن دو كتاب داشته، تدوين ديگرى داشته و اگر اين سه كتاب را با يك‌ديگر بسنجيم، مى‌بينيم كه وجوه اشتراكى دارند و وجوه افتراقى.
هر سه كتاب، زبان فصيح و شسته و روان و شيرين دارد؛ زبان قرن پنجم و ششم با واژگانى مشترك و ساختارهاى نحوى مشابه، اما هر يك از مؤلفان سبک و سليقه خاص خود را نيز دارا است و در «مقامات ابوسعيد»، واژگان و تعبيراتى ديده مى‌شود كه در آن دو وجود ندارد و هر يك از آن دو كتاب نيز نسبت به ديگرى، همين ويژگى را داراست.
به نظر شفيعى كدكنى قدر مسلم اين است كه متن موجود، متن كامل نيست، زيرا هيچ‌گونه تدوين و تبويبى در آن به چشم نمى‌خورد؛ نه تنها خطبه كاتب غايب است كه نام و نشان مؤلف و اشاراتى كه هر مؤلف به زمان و مكان خود دارد، در اين متن موجود به چشم نمى‌خورد و اينها همه، دليل اين است كه متن موجود با متن اصلى فاصله دارد.
اين كتاب، ابياتى را، بر مجموعه ابيات بازمانده از مجالس ابوسعيد مى‌افزايد كه هر كدام از آن ابيات، ارزشى ويژه دارد.