مجموعه درس گفتارهایی درباره نقد متن

نقد متن حاصل درسهای احمد پاکتچی در دورۀ کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق در نیمسال 85_1384 است و از این رو، در سراسر متن لحن شفاهی و حاشیه پردازی و تأثیرهای سخنرانی در آن محسوس است. روش نقد متن (اعم از دینی و غیردینی) و روش مطالعات تاریخی از مقولاتی هستند که متون درسی بسیار کمی به زبان فارسی وجود دارد. از این رو، این درسها هم سزوار خواندن و تأمل کردن هستند و هم سزاوار پالایش، تکمیل، و تعمیق. شیوه‌های تشخیص هویت متن، و سپس تشخیص اصیل یا جعلی بودن متون تاریخی، و به طور خاص، متون دینی، و به طور خاصتر احادیث اسلامی در این کتاب بحث شده‌اند و در لابلای درسها ده‌ها نکتۀ بدیع می‌توان پیدا کرد. این کتاب را باید به مثابه یک کتاب روش شناسی علوم دینی خواند و نه صرفا کتابی در قلمرو علوم دینی. نقد متن اثری است برای همۀ علاقمندان به دانستن این روشها، و به خصوص برای طلاب علوم دینی، و دانشجویان دانشکده‌های الاهیات و تاریخ و ادبیات.

کتاب از سه بخش  تشکیل شده است: مباحث مقدماتی نقد متن، نقد بیرونی؛ مسأله مؤلف در نقد متن؛ نقد درونی

پاکتچی معتقد است در نقد متن تاریخی «متن» به مثابه سند است و باید از آن استفاده تاریخی کرد و لازم نیست الزاما خود آن متن تاریخی باشد. درمواجهه با متن تاریخی باید به بررسی هویت متن و اعتبار مضامین پرداخت. نقد بیرونی هویت متن را مورد مطالعه قرار می‌دهد ونقد درونی درگیر مبانی و مطالب متن و درستی و نادرستی آنها می‌شود. از نظر پاکتچی نقد بیرونی نسبت به نقد درونی تقدم دارد.

پیدایش روش نقد متن، به مثابه کاری دانشگاهی، در قرن هجدهم رخ داد اما از قرن هفدهم مومنان اصلاح‌طلب در غرب به نقد درونی کتب مقدس و بازخوانی آن روآوردند و سپس  به نقد بیرونی آن اقدام کردند و این خود سبب ایجاد روشهای نقد متن شد. از قرن نوزدهم شاخه‌های ادبیات و تاریخ علاقه‌مند به استفاده از روش نقد متن شدند و از اواسط قرن بیستم تعریفی جدید برای متن ارائه شد. در تعریف جدید متن به عنوان هر چیزی که مفهومی از آن استنباط شود مانند تصویر، سخن شفاهی و…تلقی می‌شود. از نظر پاکتچی اصلی‌ترین سوال در حوزه‌ی نقد متن این است که شناختی که از متون به ما می‌رسد چه‌ قدر درست بوده و چه قدر درست به ما منتقل شده است. اصولا ابزارهای شناخت ما نقطه‌ ضعف‌هایی دارند مانند تفاوتی که در نقطۀ دید افراد وجود دارد، معمولا افراد علاقه‌ به مدل‌سازی واحد از حوادث گوناگون دارند، گاهی آگاهانه و بنا به دلایلی موضع‌گیری نسبت به یک واقعۀ خارجی دارند، درگزارش یک واقعه پس‌رانی (حاشیه‌رانی) و پیش‌رانی (برجسته‌سازی) وجود دارد.  به نظر مؤلف شکاکیت در حوزه نقد متن شبیه کار سوفسطائیان یونان باستان است که وقتی شروع به نقد می‌کنند، می‌گویند از کجا معلوم که وجود دارد.  او همچنین معتقد است دقیق‌ترین مباحث در حوزۀ نقد متن در حوزه‌هایی از علوم اسلامی صورت گرفته است که تاریخ نیستند مانند تفسیر، علوم قرآن، علم حدیث.

به باور پاکتچی جدی‌ترین مباحث در حوزه‌ی نقد متن  روابط بینامتنی است یعنی اینگونه نیست که متنی از عدم خلق شده باشد بلکه متن برگرفته از متون قبل است. متن در اینجا یک متن معمولی نیست هر نوع پیام انسجام یافته ولو  در قالب شفاهی، نقاشی بلکه یک سکه می‌تواند متن باشد. همچنین از نظر او شناسایی مولف اصلی متن در نقد بیرونی مهم است چرا که شناخت مؤلف اطلاعات زیادی دربارۀ متن به ما‌ می‌دهد که البته اشتباهاتی دراین زمینه رخ می‌دهد مانند خلط نویسنده اشهر با نویسنده اصلی به خاطر شباهت اسمی، انتساب کتاب به فرد خویشاوند مانند دو برادر یا پدر و فرزند، منسوب شدن یک کتاب به بیش از یک نویسنده.

پاکتچی می‌گوید در نقد درونی دانستن مؤلف و شرایطی که یک متن در آن پیدا شده است به تعیین اصالت متن کمک می‌کند ولی اینطور نیست که کتاب‌های مجهول المؤلف یا کتاب‌هایی که اطلاعات کمی دربارۀ آنها داریم کتاب‌های اصیلی نباشند، اصالت نسبی است یعنی بستگی به نوع استفاده‌ای دارد که از آن داریم.

نقد متن در دوازده فصل تنظیم شده است. در برخی فصلها به موضوع نقد متن از نگاهی تاریخی و کلی نگاه شده است و در برخی دیگر به نقد درونی متون اسلامی، اَمالی‌ها (جمع املاء)، و تقریرهای درسی عالمان علوم قدیم دینی بیشتر پرداخته شده است.