نقد ادبی به ویژه در دهه های اخیر، هر چه بیشتر خصلتی بین رشته ای یافته و به عبارت دیگر بسیاری از اصول و روش های خود را از سایر علوم انسانی به عاریت گرفته است. پیدایش رهیافت هایی از قبیل نقد فلسفی، نقد روانکاوانه، نقد جامعه شناسانه و امثال آنها بر سرشت پذیرنده نقد ادبی در دوره و زمانه ما دلالت می کند. اما آیا می توان زبانشناسی را -که مطالعه علمی زبان است- در مطالعات نقادانه ادبی به کار برد؟ پاسخ های گوناگون از دیدگاه های متضاد به این پرسش داده شده است. کتاب حاضر می کوشد تا چشم اندازی تا حد امکان متوازن از این دیدگاه ها ارائه دهد.  به این منظور مقالاتی از دو زبانشناس آشنا با نقد ادبی و دو منتقد ادبی آشنا با زبانشناسی (رومن یاکوبسن، دیوید لاج، راجر فالر، پیتر بَری) در این مجموعه به خواننده ارائه می شود. گزینش و انتشار این مقالات بر مبنای ملاک تکثر آراء بوده است تا بتواند ماهیت چند صدایی نقد ادبی را به وجهی شایسته نشان دهد.

تا آن جا که من می دانم ، فقط دو کتاب در زمینه تاریخ زبانشناسی هست که هر دو به همه ادوار تاریخی از دیر باز تا زمانه ما می پردازند. از آن دو یکی همین تاریخ مختصر زبانشناسی نوشته آر. اچ. روبینز است، و دیگری تاریخ زبان شناسی از آغاز تا قرن بیستم نوشته ژرژ مونن. و من به دو دلیل، که یکی عمومی و دیگری خصوصی است، آن اولی را به فارسی برگردانده ام. دلیل عمومیم این است که، به نظر من کتاب مونن تاریخ معلومات زبانشناسی است، و حال آن که کتاب روبینز تاریخ علم زبانشناسی است؛ و من تاریخ علم را، در هر حال، از تاریخ معلومات خوش تر می دارم.

این کتاب به بررسی تصویر بیگانه نمای عرب، در ادبیات فارسی معاصر می پردازد و با ارائه نمونه هایی از متون ادبی، که به موضوع عرب اشاره دارد، درباره مفهوم و محتوای این بیگانه انگاری عرب، در پس زمینه ادبی و اجتماعی ایران بحث می کند.

تعریف مسکوب از ملت فراموش می کند که ایران سرزمینی چند نژادی است و از لحاظ جمعیّت شناسی در شاخص و حوزه متمرکز قرار دارد. حوزه کوچک تر، که در مرکز کشور قرار دارد، فارسی زبان اند ، و در حوزه بزرگتر که اطراف حوزه کوچک را پوشانده، اقوام مختلفی با زبان های دیگر زندگی می کنند. برای رد دیدگاه مسکوب کافی است توجه کنیم که کم تر از نیمی از جمعیت ایران با زبان فارسی به عنوان زبان مادری تکلم می کنند و دیگر اقوام ایرانی از جمله ترک های آذربایجان، ترکمن ها، ترک های قشقایی، کردها و لرها نیم بیشتر جمعیت ایران را تشکیل می دهند. هریک از این گروه های بزرگ نژادی با زبان ها و فرهنگ خاص خود از دیگران متمایز می شوند. حتی جغرافیای سکونت برخی ازاین اقوام انحصاری است. این اقوام از تفاوت نژادی خود با دیگران آگاهند و سطح این آگاهی بسیار وسیع است.

کسانی که هنوز به ادبیات و آثار قدیمه ایران اهمّیّت می دهند از حسن انتخاب جناب مستطاب علامه نحریر مستشرق شهیر پرفسور ادوارد براون مدّظله العالی معلّم السنه شرقیّه در دارالفنون کمبریج از بلاد انگلستان در طبع این کتاب مستطاب موسوم به مجمع النّوادر معروف به چهارمقاله تألیف احمد بن عمربن علیّ النّظامیّ السّمرقندیّ بی نهایت محظوظ خواهند گردید و بار دیگر ذمّه ی خود را رهین امتنان آن بزرگوار خواهند شناخت. چهارمقاله با وجود اختصار آن یکی از کتب ادبیّه بسیار مهمّ پارسی است و اهمّیّت آن از چند راه است یکی از باب قدم آن چه تألیف آن چنانکه خواهد آمد در حدود سنه ی ۵۵۰ هجری است و معلوم است که بواسطه ی تواتر قتل و غارت امم و حشیّه از قبیل عرب و مغول و ترک و غزّ و غیرهم بر ممالک ایران و نیز بواسطه ی تساهل و تسامح ایرانیان تا اندازه ای در حفظ آثار اقدمین و موجبات مجد و شرف خود کتب ادبیّه و علمیّه ی زبان پارسی تقریبا به کلّی از میان رفته است و آنچه باقی مانده با غایت معدود و انگشت شمار است و این کتاب یکی از بهترین و دلکش ترین این قبیل آثار است.

متضمن‌ بحث‌ در تحول‌ نثر و علل‌ آن‌ و شرح‌ سبک های‌ جدید نویسندگی‌ و آثار نویسندگان‌ معاصر و فهرست‌ جراید و مجلات ‌ایران

سبک شناسی یا تاریخ تحول از رشته های جدیدی است که دانشمندان تا یک قرن پیش هیچگونه اطلاعی از آن نداشتند. در دوره صفویه هنگامی که سبک “هندی” در شعر جانشین شیوه “عراقی” گردید محققین ضمن مشاهده اختلاف دو سبک متوجه این فن شدند و مقدمات تحقیق را فراهم ساختند. بررسی سبک شناسی یا تاریخ تحول نثر فارسی، تألیف عزیز دولت آبادی علاوه بر اینکه مکمل بسیاری از کتاب های پیش از خویش است، مباحث تازه ای نیز دلرد که نتیجه تحقیقات و تتبعات مؤلف است.

محمد علی سپانلو، نویسندگان‌ پیشرو ایران‌ از مشروطیت‌ تا سال ۱۳۵۰: تاریخچه‌ رمان‌، قصه‌ کوتاه‌، نمایشنامه‌ و نقد ادبی‌ در ایران‌ معاصر

در فضای روحی انقلاب مشروطیت، یعنی دورانی که می توان آن را ” حوزه مشروطیت” نامید، کوشش‌هایی در رشته های گوناگون نثر نویسی و قصه نویسی، رمان، نمایشنامه، تحقیق، نقد ادبی و سیاسی و مقاله نویسی پا گرفت. و در یک سیر تصاعدی و تکاملی به دوران ما انجامید. برای بررسی دقیق این دوران آن قدر مطلب هست که ناچار در برداشت حاضر که بطور کلی به نشان دادن ابعاد کار و طرح جنبه های تحقیق توجه شده بنا را بر دو پایه قرار دادیم. اول: از تمام شعبه های نثر نویسی، چهار شعبه رمان، قصه کوتاه، نمایشنامه و نقد ادبی را بعنوان موضوعات اصلی بررسی، برگزیدیم. دوم: در بررسی ادبیات حوزه مشروطیت تا سال ۱۳۵۰، دهه ۱۳۴۰-۱۳۵۰ را که از نظر جهش کیفی و کمی در تاریخ ادبیات ایران کم نظیر است اصل گرفتیم.

در سیر بررسی آثار ادبی، در این کتاب ابتدا به نخستین ترجمه های آثار غربی اشاره می‌شود، از حاجی بابای اصفهانی، خانم انگلیسی، بلوای هند، تلماک، و لویی چهاردهم. سپانلو سپس به شیوه‌های نویسندگان اواخر دورۀ قاجار می‌پردازد: ملکم خان، میرزا اقا خان کرمانی، میرزا علی خان امین الدوله، حاج سیاح محلاتی، و یحیی دولت آبادی. از تحصیل کرده‌های اروپا و روزنامه نویسان دوران مشروطیت کسانی مثل علی اکبر دهخدا، محمد علی جمال زاده یاد شده و به تحلیل اوضاع و احوال ادبی آن دوران پرداخته شده است. بر اساس مصوبه مجلس شورای ملی از 1308 تا 1312 شمسی سالانه 100 محصل به خارج اعزام شدند و اینها در بازگشت به کشور با خود شیوه ها و سبکهای ادبی به ارمغان آوردند و شهرتی یافتند. برای اسامی و تحلیل تأثیرپذیری آنان به متن کتاب باید مراجعه کرد. همین طور در دهه های چهل و پنجاه شمسی ادبیات و نثر نویسی در ایران دچار تغییراتی شده که از دید سپانلو در این کتاب مخفی نمانده است. خواننده این کتاب درخواهد یافت که چگونه در فضای ادبی ایران نثر روزنامه نگاری، نثر فلسفی، نثر جامعه شناختی، و نثر سیاسی و تاریخی شکل گرفت و متحول شد.