نویسنده: سعید عدالت نژاد
دانشنامه جهان اسلام، جلد 27، سال 1398
شرق شناسی عبارت است از فعاليتهاى آموزشى و پژوهشى درباره تاريخ، فرهنگ و تمدن جامعه‌هاى شرقى. مراد از «شرق»، همه كشورها و مناطق افريقايى و آسيايى‌اند، ولى در اين مقاله شرق با تأكيد بر جهان اسلام بررسى شده‌است. در این مقاله ضمن ارائه چند تعریف از این اصطلاح و بیان تاریخچه‌ای از شرق‌شناسی غیرآکادمیک و آکادمیک به مهمترین گفتمانهای حاکم بر این رشته علمی در طول حدود 150 سال گذشته پرداخته شده است.
شرق‌شناسى به معناى مثبت كلمه براى شناخت «ديگرى» از گفتمان آشنایی با زبان شروع كرد و سپس به فقه‌اللغة، اسطوره‌شناسى، شناخت متون قديم اعم از متون مقدّس، و به مطالعات فرهنگى و مردم‌شناسى رو آورد. شرق شناسی در گفتمان جدید خود، یعنی مطالعات منطقه‌ای، در حال سير تكاملى خود است. در اين سير اين باور كه همه زواياى يك قوم را مى‌توان از طريق زبان شناخت، باورى خام قلمداد مى‌شود. پيشرفتهاى علوم اجتماعى نشان داده‌اند كه پيچيدگى مسائل اجتماعى به اندازه‌اى است كه نمى‌توان آنها را با تكيه بر دانش زبان و احتمالا با الهام از اصول كلى فلسفى و روان‌شناختى اقوام و ملل حل كرد و استفاده از ديگر رشته‌ها نيازى اجتناب‌ناپذير است. در سايه تغييرات نظام بين‌الملل پس از جنگ جهانى دوم و در دوره پسااستعمار و سپس در سايه افول كمونيسم و مطرح‌شدن نظريه جهانى‌شدن، بر اهميت مطالعات منطقه‌اى افزوده شده‌است. اما مطالعات منطقه‌اى نمى‌تواند از روشها و دستاوردهاى شرق‌شناسى قديم به‌ويژه درباره مسلمانان غافل باشد؛ چراكه تا قبل از فروپاشى شوروى و پايان جنگ سرد، شرق‌شناسى با ديدگاههاى ماركسيستى درباره سرمايه‌دارى و توسعه مواجه بود، ولى با تغييرات مذكور، جنبشهاى اسلامى در منطقه شمال افريقا و غرب آسيا جايگزين ديدگاههاى ماركسيستى و به تنها نيرويى بدل شدند كه قادر است در برابر سلطه سرمايه‌دارى و مصرف‌گرايى غربى مقاومت كند. شناخت اين جنبشها و همدلى با مسلمانان با تكيه بر مطالعات منطقه‌اى صرف ممكن نيست و در اين سير، رشته مطالعات اسلامى، كه هم به شناخت متون مسلمانان مى‌پردازد و هم به واقعيت موجود آنان، اهميت فوق‌العاده خواهد داشت.
نویسنده در این مقاله نشان می‌دهد که آیا شرق‌شناسى با توليد گفتمانهاى خاص خود در خدمت اربابان قدرت استعمارى بوده است یا ابزارى براى دادوستد فرهنگهاست و به فرهنگ و تاریخ جامعۀ مسلمانان، به مثابه خط سیر فکری بشر و تاریخ اندیشه، گاهی بیش از خود آنان در بعضی زمینه‌ها خدمت ارائه داده است. در غالب جوامع اسلامی، تحت تأثیر افکار امثال ادوارد سعید، نظریۀ اول که به گونه‌ای دچار توهم و بدبینی نسبت به فعالیتهای شرق‌شناسان است غلبه دارد. تفصیل اینها و استدلالهای هر دو طرف، تفکیک شرق شناسی آکادمیک و غیرآکادمیک و مطالب دیگری را در این مقاله بخوانید.
فیپا:
فیپا: عدالت نژاد سعید، “شرق شناسی”، دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، جلد 27، 1398، صفحه 1-10.