مسـألۀ جبر یا اختیار انسـان در انجام کارها در زمرۀ مسـائل بحث‌برانگیز و موضوعات مناقشـه‌آمیز میان مسـلمانان از دوران نخسـتین اسـلامی تا کنـون بـوده اسـت. تردیـدی نیسـت کـه از انسـان افعالـی صـادر می‌شـود؛ امـا این کـه افعـال آدمـی تـا چـه انـدازه معلـول اراده و اختیـار و قـدرت خـود اوسـت و تـا چـه میـزان تحت تأثیر اراده و مشیت و فعل خداوند پرسشی است سخت پیچیده. این مسأله از آنجا که با موضوعات مهمی چون سرنوشـت، تکلیف شـرعی و اخلاقی و نیز جزای اخروی انسـان ارتباطی ژرف و اسـتوار دارد نـه تنهـا افـکار متکلمـان بلکـه اذهـان عمـوم اندیشـه‌ورزان و دینـداران را نیز بـه خود مشـغول کرده و پرسـشهایی اساسـی را فـراروی هـر یـک از آنـان نهـاده است. همیـن امـر موجب شـده اسـت که بسـیاری از دانشـوران و فیلسـوفان و متکلمان بر اساس روش و رویکرد و مبانی خاص خود به بحث از این مسأله بپردازند و دیدگاه خویش را در این زمینه تبیین نمایند. حاصل این بررسیها و مباحثات نگارش و تدوین مکتوباتی پرشمار و ارزشمند در این موضوع است که قدمت برخی از آنها به سه قرن نخستین باز می‌گردد.

در این مقاله ابتدا شماری از مکتوبـات مهـم و معـروف در زمینـۀ جبـر و اختیـار یـا قضـاء و قـدر به اختصـار معرفـی می‌شـود تـا میـراث علمـی دانـش کلام اسـلامی در ایـن موضـوع از آغـاز و تـا پیـش از نـگارش رسـالۀ اِستقصاءُ النَّظَر، نوشتۀ حسن بن یوسف مُطهّر حلّی (648-726)، معروف به علامه از فقیهان و متکلمان نامدار امامی، مشخص شود. سپس نویسنده به تحلیل و بررسی این رسالۀ کوتاه پرداخته است. مقاله از اِطناب و زیاده‌روی در توضیحات، به ویژه در به کار بردن القاب، رنج می‌برد ولی اطلاعات کتابشناختی که نویسنده در قلمرو قطعه‌ای از تاریخ دانش کلام اسلامی در یک جا جمع کرده است، افزون بر تحلیلهای دقیقش از رسالۀ حلّی مقاله را خواندنی کرده است. این مقاله از جمله مجموعه مقالاتی است که عطائی نظری برای مجلۀ آینۀ پژوهش در قلمرو کلام اسلامی می‌نویسد. برای اطلاع از نمایۀ مقالات مجله اینجا را کلیک کنید.

نویسنده: حمید عطائی نظری
آینه پژوهش، سال سی و یکم، شماره سوم، مرداد و شهریور 1399 بیشتر بخوانید