شاخت، یوزف، اسلام شناس آلمانی-انگلیسی

نویسنده: سعید عدالت‌نژاد
دانشنامه جهان اسلام، جلد 26، 1397

شاخت اسلام شناس آلمانی-انگلیسی و متخصص زبان عربی بود که مطالعات و تحقیقات خود را بر منابع فقه اسلامی و بررسی انتقادی درون مایه احادیث فقهی متمرکز کرد. شاخت فقه، حدیث، کلام و عربیِ پیشرفته تدریس می کرد و آثار فراوانی در این زمینه ها برجای گذاشت و به جنبه های تاریخی، جامعه شناختی و عملی فقه، با تأکید بر مذاهب فقهی اهل سنت بیشتر توجه داشت؛ قلمرویی که عمر خود را وقف آن کرد. او خود تأکید داشت که در فقه جوهره اسلام را می توان فهمید و فقه بارزترین سبک زندگی اسلامی و هسته اصلی یا محوری اسلام است. شاخت از 1945/1324 بر پایۀ نظریۀ گلدتسیهر که مجموعه احادیث را محصول دورۀ پیامبر اکرم نمی‌دانست بلکه آن‌ها را حاصل آراء و رفتارهای مختلفی قلمداد می‌کرد که حداقل صد و پنجاه سال بعد از وفات ایشان رایج و نقل شده بود احادیث صرفا فقهی را موضوع مطالعه و ارزیابی خویش قرار داد.
اما شاخت برخلاف باور مسلمانان، فقه اسلامی را مبتنی بر قرآن و سنت نمی دانست و بر این باور بود که هرم فقه را باید وارونه دید، یعنی ابتدا فقهی یا عمل و رأیی رایج بوده و رایج شده و سپس حدیث مناسب و تفسیر مرتبط برای آن در طول دو تا سه قرن اول ساخته شده است. در نظر شاخت آن فقه از ترکیب چند چیز شکل گرفته بود: توافق عام یا اجماع عالمان محلی بر صحت عملی و رأیی؛ نحوۀ عمل خلفای راشدین و حاکمان اموی و قاضیان منصوب آنان که لزوما اسلامی نبود؛ عرف عربی باقی مانده از دوران پیش از اسلام؛ الگو برداری از نظام‌های اداری-اجرایی خارجی (ایران و روم)؛ و در موارد خاصی آراء شخصی آن عالمان محلی، بعلاوۀ موارد نادری از احادیث منسوب به تابعین. در این مقاله شرح حال زندگی شاخت، اصلی ترین نظریه او در شکل گیری فقه اسلامی و اصلی ترین انتقادهای محققان مسلمان و غیرمسلمان بر نظریۀ او بحث و بررسی شده است.

فیپا:
عدالت‌نژاد، سعید، شاخت، دانشنامه جهان اسلام، جلد 26، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1397، صفحه 210-219.