نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی

نویسنده: حمید عطائی نظری
آینه پژوهش، سال بیست و نهم، شماره 171، مرداد و شهریور 1397

چکیده:
کلام امامیّه در طول تاریخ جریان یکسان و یکدستی نبوده است و دستخوش تحوّلات بسیار در ابعاد مختلف شده است. متکلّمان امامی در ادوار گوناگون تحت تأثیر عوامل مختلف به ویژه اثرپذیری از مکاتب فکری مطرح در تمدّن اسلامی خاصّه کلام معتزلی و اشعری و فلسفۀ سینوی و حکمت صدرائی، نظام‌های کلامی متفاوتی از باورهای دینی تشیّع امامی را ارائه نموده‌اند. آشنایی با مکاتب کلامی و گرایش‌های مختلفی که در کلام امامیّه پدید آمده است پیش‌نیاز هرگونه پژوهش دقیق در این دانش است. با این وصف، تاکنون هیچ دسته‌بندی مشخّصِ معیاری از مکاتب کلامی امامیّه ارائه نشده است که هم نمایانگر سبک‌ها و گرایش‌های اصلیِ مختلف موجود در تاریخ کلام امامیّه باشد و هم مقبول و مورد اتفاق نظر پژوهشگران این عرصه قرار گرفته باشد. در نوشتار حاضر تلاش می‌شود پیشنهادی در خصوص دسته‌بندی ادوار و مکاتب کلامی امامیّه ارائه گردد. بر بنیاد این دسته‌بندی تازه، ادوار و مکاتب گوناگون تکوین یافته در کلام امامیّه در قرون میانی (از قرن چهارم تا قرن یازدهم هجری قمری) بر اساس سبک اندیشگی و مبانی کلامی متمایز متکلّمان امامی به چهار دورۀ: (1) کلام معتزلی شامل مکاتب بغداد متقدّم و متأخّر و مکتب حلّۀ متقدّم، (2) کلام معتزلی-فلسفی در مکتب حلّۀ متأخّر، (3) کلام فلسفی در مکتب قم و (4) کلام فلسفی-عرفانی در مکتب اصفهان طبقه‌بندی می‌شود.

کلیدواژه ها: کلام امامیّه، ادوار و مکاتب، مکتب کلامی، قرون میانی، مکتب بغداد متقدّم، مکتب بغداد متأخّر، مکتب حلّۀ متقدّم، مکتب حلّۀ متأخّر، مکتب قم، مکتب اصفهان، شیخ مفید، شریف مرتضی، سدیدالدّین حِمَّصی رازی، نصیرالدّین طوسی، فیّاض لاهیجی، ملّاصدرا.

فیپا:
عطائی نظری، حمید، نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی، آینه پژوهش، سال بیست و نهم، شماره 171، مرداد و شهریور 1397، صفحه 3-56.