نویسنده: عُمر حمدان
مجله البحوث والدراسات القرآنیة، سال دوم، ش4، 2007، ص63-116.
در بین متخصصان علوم قرآنی چنین مشهور است که کار جمع و تدوین متن قرآن و تبدیل آن به مُصحَفی معیار و قابل قبول همۀ گروههای مسلمان در دورۀ عثمان بن عفّان (حدود سال 30 هجری) به ریاست زید بن ثابت صورت گرفت. پس از آن همۀ مسلمانان بر متن جمع آوری شدۀ زید اجماع کردند و عثمان و خلفای اموی کوشیدند مُصحفهای دیگر، از جمله مُصحف حفصه همسر پیامبر اکرم، را از بین ببرند و در نهایت تا دورۀ مروان خواستۀ آنان محقق شد.
اما به اعتقاد عمر حمدان، نویسندۀ این مقاله، از پروژۀ دوم مَصاحف قرآن متخصصان کمتر اطلاع دارند. در این پروژه که با نظر مثبت خلیفۀ اموی عبدالملک بن مروان (حک: 65-86) و با مدیریت حجّاج بن یوسف ثقفی، والی عراقِ آن روزگار، زیر نظر کمیته ای (لُجنه) مرکب از قاریان و کاتبان منتخب و به ریاست حسن بصری (متوفی 110) انجام شد، تغییراتی در مُصحف اول صورت گرفت تا هدف پروژۀ اول کامل شود. مرکز کار این کمیته شهر واسط در عراق بوده است.
عمر حمدان نشان می‌دهد که این تغییرات صرفا در حد نقطه گذاری حروف متشابه مانند ب ت و ث، تحکیم ترتیب سوره‌ها، جزء جزء کردن سوره‌ها، برای راحتی در به خاطر سپردن، و شمردن آیات و کلمات قرآن و، در نهایت، افزودن دو الف (ألِفَین) در کتابت افعالی مثل قالوا و کانوا (شکل قبل از تغییر: قلو و کنو) بودند. در منابع تاریخ اسلام چنین روایت شده که شروع کار این پروژه به دست عُبیدالله بن زیاد (متوفی67) اتفاق افتاد و با این تعبیر بیان شده است که “زاد عُبیدالله بن زیاد فی المُصحف الفی حرف”. برخی محققان غیرمسلمان، مانند برگشترسر آلمانی، این تعبیر را ألفَی حرفٍ خوانده‌اند و چنین ترجمه کرده‌اند که عُبیدالله دو هزار حرف به متن قرآن افزود. این اظهار نظر به نسلهای بعدی برخی از مستشرقان نیز وارد شد و اظهاراتی خلاف واقع بیان کرده‌اند. عُمر حمدان در این مقاله کل پروژۀ دوم مصاحف را در دورۀ بنی امیه، شامل اهداف و میزان تغییرات، توضیح می‌دهد و خطای خوانش محققان غیرمسلمان را آشکار می‌کند.
عمر یوسف حمدان دانش آموختۀ دانشگاه توبینگن آلمان و برای مدتی همکار مؤسسۀ کورپوس کورانیکوم بود. برای سایر آثار او به صفحۀ شخصی او در اینجا مراجعه کنید.
فیپا:
حمدان، عمر، “مشروع المصاحف الثانی فی العصر الاموی”، مجله البحوث والدراسات القرآنیة، سال دوم، ش4، 2007، ص63-116.
