دونده یک شخصیت اصلی به نام «امیرو» دارد. او نوجوان تنهایی است كه سودای مهاجرت به آن سوی آب‌های دریای جنوب را در سر می‌پرورد. با توجه به این که به عنوان سرپرست کسی را ندارد، مجبور است برای امرار معاش کار کند؛ کارهایی از قبیل جمع‌کردن شیشه‌های شناور روی آب، جستجو کردن در بین آشغال‌ها، فروختن یخ و واكس زدن كفش فرنگی‌ها. امیرو به‌تدریج درمی‌یابد كه راه موفقیت در آگاهی و آموختن است، به این منظور به كلاس شبانه می‌رود و در فرا گرفتن حروف الفبا تلاش می‌كند. وی در پایان مسابقه‌ای سخت و دشوار، كه در كنار شعله‌های فروزان لوله‌های گاز برگزار می‌شود، بر رفقای همسن و سال خود پیروز می‌شود.
دونده شروعی برای دگرگونی سینمای پس از انقلاب در دهۀ 60 تا 70 به حساب می‌آید. این اثر نخستین فیلم پس از انقلاب است كه در جشنواره‌های خارجی مورد تحسین واقع شد. در حقیقت پس از این فیلم بود كه به‌تدریج فیلمسازان دیگر نیز جو دولتی حاكم بر سینما را شكستند و فیلم‌هایی چون اجاره‌نشین‌ها، كمال‌الملک، هامون، خانۀ دوست كجاست، دندان مار و ناخدا خورشید ساخته شد و هر یک در جهت ارتقای كیفی سینمای ایران مؤثر واقع شدند.