مهمترین منابع تاریخ اسلام و شرح‌حال

اطلاع از شرح‌حال صحابه، تابعین و علمای مسلمان به ترتیب تاریخ پیدایش آثار شرح‌حال برای هر محققی یک ضرورت است. این فهرست با تمرکز بر تاریخ وفات مؤلف هر اثر به شما کمک می‌دهد تا براحتی به چنین هدفی برسید. این فهرست شامل مهمترین منابع تاریخ اسلام و شرح‌حال (اعم از تک‌نگاری و وقایع‌نگاری) است.

 

ابن اسحاق (150)، سیرۀ مندرج در ابن هشام؛


محمد بن عمر واقدی (207)، کتاب المَغازی، چاپ مارسِدِن جُونز، لندن 1966؛ {این کتاب را یولیوس وِلهاوزِن در برلین 1882 به انگلیسی ترجمه و منتشر کرده است Muhammed in Medina؛ این اثر به فارسی نیز با عنوان تاریخ جنگهای پیامبر در سه جلد توسط محمود مهدوی دامغانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی،1361-1366 ترجمه و منتشر شده است}.


ابن هشام (218)، السیرة النبویة،تحقیق سهیل زَکّار، بیروت، دارالفکر، 1412؛ (رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی این کتاب را به فارسی ترجمه و در سال 1361 انتشارات خوارزمی آن را منتشر کرده‌ است)؛ ترجمه دیگر: عباس زریاب خویی (1297-1373)، سیره رسول الله: از آغاز تا هجرت،  تهران سروش 1370ش؛ ترجمۀ فارسی دیگر از مسعود انصاری است که انتشارات مولی در تهران در 1392 و سپس 1396 منتشر کرده است؛ گوستاو وایل (Gustav Weil) این اثر را در 1864 به آلمانی ترجمه و منتشر کرد (Das Leben Mohammeds,” 2 vols. Stuttgart, 1864).


نصربن مزاحم المِنقَری (    -212)، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قم: مکتبه مرعشی 1404/ 1362ش؛


مُصعب بن عبدالله زبیری (156-236)، نَسَبُ قریش، چاپ رالیفی پروفنسال، مصر، دارالمعارف، للطباعه والنشر 1953/1332ش؛


زُبَیر بن بَکّاء (172-256)، الاخبار الموفقیات، چاپ سامی مکی، بغداد، احیاء التراث الاسلامی 1972/1350؛ این کتاب را علی اصغر خندان، استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران، به فارسی ترجمه کرده است.


یوسف بن سفیان فَسَوی/بَسَوی (    -277)، المعرفة و التاریخ، چاپ خلیل منصور، بیروت، دارالکتب العلمیه 1419/ 1999؛ فَسَوی منسوب به شهر فَسا.


احمد بن یحیی بَلاذُری (279)، فُتُوح البُلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، قاهره، 1959 (بخش ایران این کتاب به فارسی توسط آذرتاش آذرنوش ترجمه و با تصحیح محمد فرزان منتشر شده است: تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346)


عبدالرحمن بن عمرو ابی زُرعَه دمشقی ( -280)، تاریخ ابی زُرعه الدمشقی، چاپ شکرالله قوچانی { بی جا،  بی نا، بی تا}؛


احمد بن اسحاق یعقوبی (292؟)، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا (محمد ابراهیم آیتی این کتاب را در 1343 ترجمه و منتشر کرده است)؛


خلیفة بن خیاط (300)، التاریخ، چاپ سهیل زَکّار، بیروت 1414/1993؛


محمد بن جریرطبری (224-310)، تاریخ الرُّسُل و الملوک، لیدن، 1879؛ کل کتاب به انگلیسی زیر نظر احسان یار شاطر در امریکا دانشگاه ییل ترجمه و منتشر شده است. (آنچه ترجمه فارسی این کتاب خوانده می شود ترجمۀ تاریخ طبری نیست بلکه گزیده و تألیفی است از بَلعَمی، تاریخنامه طبری، به کوشش محمد روشن، تهران، نشر نو 1349).


ابن اعثم کوفی (314)، الفتوح، 8 جلد، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1411/1991؛ مورخ گرایش شیعی داشته است.


محمد بن عبدالملک همدانی (463-521)، تکملة تاریخ الطبری، چاپ آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعة الکاثولیکیه 1961/ 1340ش؛


محمد بن علی ابن اعثم کوفی ( -314؟)، الفتوح، هند، مطبعة مجلس دائره المعارف العثمانیه، حیدرآباد دکن 1348/1969؛


علی بن حسین مسعودی (345)، مُروج الذهب و معادن الجوهر، چاپ محی الدین عبدالحمید، قاهره، السعاده 1384، 4 جلد؛ (این کتاب به فرانسه ترجمه شده و همراه با متن عربی در 9 جلد منتشر شده است: تهران، اسماعیلیان 1349/1970. نیز ابوالقاسم پاینده این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است: تهران، بنگاه ترجمه، 1356 دو جلد)؛ همو، التنبیه و الاشراف، چاپ اسماعیل صاوی، قاهره، دارالصاوی، بی تا، 423 صفحه  (این کتاب هم به فارسی به توسط ابوالقاسم پاینده ترجمه شده ‌است، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1365).


ابو عُمَر محمد بن یوسف كِندی (283-355)، کتاب الوُلاة و کتاب القُضاة، تصحیح رَفَن گَست، بیروت، مطبعه الاباء الیَسُوعیین، 1908؛ در معرفی خلفای راشدین، خلفای بنی امیه، خلفای بنی عباس و قاضیان تا زمان وفاتش.


مطهر بن طاهر مقدسی (    -؟355)، کتاب البَدء و التاریخ، تهران، مکتبة الاسدی 1962/1341ش؛


حمزة بن حسن حمزه اصفهانی (280-360؟)، تاریخ سنی ملوک الأرض و الانبیاء علیهم الصلوة و السلام، بیروت، دار مکتبة الحیاة 1961/1340ش؛ {جعفر شعار این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است: تاریخ پیامبران و شاهان، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346 ش}.


محمد بن محمد مفید (336-413)، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، بیروت، دارالمفید 1993/1372؛


یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (363-463)، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل 1992/1371ش؛ همو، جامع بیان العلم و فضله و ماینبغی فی روایته و حمله، قاهره، دارالکتب الاسلامیه 1402/1361ش؛


خطیب بغدادی (463)، تاریخ بغداد مدینة السلام، چاپ جمیل عطار، بیروت، دارالفکر، 2004/1383؛ (این چاپ 20 جلدی شامل ذیل و تکمله هایی است که دیگران برای کتاب نوشته اند).


فضل بن حسن طبرسی (؟468-  548)، اعلام الوَری بأعلام الهُدی، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث 1417/1375ش ؛


ابن قَلانِسی (464-555)، تاریخ دمشق، چاپ سهیل زَکّار، دمشق، 1403/1983؛


ابن عَساكر (499-571)، تهذیب تاریخ دمشق الكبیر، تحقیق ابی عبدالله علی عاشور الجنوبی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 2001؛ همو، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، 70 جلد، بیروت، دارلفکر، 1415/1995.


علی بن عُبَیدالله منتخب الدین رازی (504- 585)، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه 1404؛


ابن شهر آشوب (588)، مناقب آل ابی طالب، چاپ یوسف بقاعی، ]قم[ ، ذوی القربی 1385؛


عبدالرحمان بن عادل ابن جوزی (508-597)، المُنتظم فی تاریخ الاُمم و الملوك، دکن، دائره المارف العثمانیه،بی تا؛


علی بن یوسف قِفطی (568-646)، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی الُمُسّمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، بغداد، مصر، مکتبه المثنی، موسسه الخانجی، چاپ افست، لایپزیگ 1903؛


سبط ابن جَوزی (581-654)، مِرآةُ الزمان فی تاریخ الاعیان، حیدر آباد دکن،1370/1951؛


علی بن محمد ابن اثیر (630)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385/1965؛ (این کتاب 13 جلدی، جز جلد اول، توسط ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی در 11 جلد به فارسی ترجمه شده است، تهران، علمی 1371-137؟)


ابراهیم ابن ابی الدَّم الحَمَوی (583-642)، التاریخ الاسلامی المعروف باسم التاریخ المظفری، چاپ حامد زیان غانم زیان، قاهره، دار الثقافه للنشر و التوزیع 1989؛


عبدالرحمن بن اسماعیل ابو شامه (599-665)، الروضَتَین فی اخبار الدَولتین، بیروت، بی‌تا؛


ابن خَلِّکان (608-681)، وَفَیات الاَعیان و أنباء أبناء الزمان، چاپ محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره، 1948؛


غریغوریوس بن هارون ابن عبری (623-685)، تاریخ مختصر الدول، بیروت، مطبعة الکاثولیکیه 1958/ 1337؛


محمد بن علی ابن طِقطَقی (660-709)، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة ، مصر ]چاپ محمود توفیق کتبی[، 1340؛


عبدالرزاق بن احمد ابن فُوَطی (642-723)، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، تهران، وزارة الثقافه و الارشاد الاسلامی، 1416 / 1375 – 1376؛


محمد بن احمد، ذهبی (673-748)، تاریخ الاسلام، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت، 2003؛ همو، العبر فی خبر من غَبَر، مطبعه حکومه الکویت،1984؛


احمد بن یوسف ابن ازرق (510- 752)، تاریخ الفارقی، چاپ بدوی عبداللطیف عوض، بیروت، دارالکتاب اللبنانی 1974؛


صلاح الدین خلیل صَفَدی (696-764)، الوافی بالوفیات، بیروت، دارصادر،بی تا همو، اعیان العصر و اعوان النصر، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق، دارالفکر المعاصر 1418/ 1998؛


عبدالله بن اسعد الیافعی الیمینی المکّی (768)، مِراةُ الجِنان وعبرة الیقظان، لبنان، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، الطبعه الثانیه،1390/1970؛


ابوالعباس بن خطیب مشهور به ابن قُنفُذ القُسَنطینی (740-810)،  کتاب الوفیات، تحقیق عادل نویهض، بیروت، دارالافاق الجدیده، 1403/1983(فقهاء و محدثان از سال11-807)؛


ابن كثیر (700-774)، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 1408/1989؛


عبدالرحمان بن محمد ابن خلدون (732- 808)، مقدمة ابن خلدون و هی الجزء الاول من  تاریخ ابن خلدون، المُسّمی دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و مَن عاصرهم من ذوی الشأن الاکبر، عنوان کتاب از جلد دوم به بعد  تاریخ ابن خلدون و جلد هشتم فهارس؛ چاپ خلیل شحاده و سهیل زَکار، بیروت، دارالفکر 1408 / 1988؛ {دربارۀ اثر ابن خلدون نگاه کنید به: ساطع حصری (1881- 1968)، دراسات عن مقدمة ابن خلدون، مصر، دارالمعارف 1953}؛


محمد بن احمد فاسی (775-832)، العِقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین، چاپ محمد عبدالقادر احمد عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه 1419 / 1998؛


ابن­تَغری‌بِردی اتابكی (813-874)، النُجُوم الزّاهره فی ملوک مصر و القاهره، مصر، 1963. در معرفی پادشاهان و قضات مصر.


ابن حجر عَسقَلانی (852)، الاصابة فی تمییز الصّحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل 1412 / 1992؛


محمد بن عبدالرحمن سَخاوی (831- 902)، الأعلان بالتوبیخ لِمَن ذمّ التاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد، مطبعه العانی 1382/1963؛ همو، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، بیروت، دارالکتب العلمیه 1414/ 1372ش؛


عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی (849-911)، حُسن المحاضَره فی تاریخ مصر و قاهره، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار الفکر العربی، 1418/1998؛


حسین بن محمد دیاربکری (  -966؟)، تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، بیروت،موسسه شعبان ]تاریخ خاتمه کتاب 1283ق[؛


عیدالقادر بن شیخ عَیدَروس (978-1038)، تاریخ النور السافر عن اخبار القرن العاشر، بیروت، ]بی نا[ 1405 / 1985؛


ابن عماد (1032-1089)، شَذَرات الذهب فی اخبار مَن ذَهَب، بیروت، 1399/1979؛


محمد باقر مجلسی (1110)، بِحار الانوار، 110 جلد، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403/1983؛


محمد الصغیر بن الوافرانی (1080- 1139)، نُزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، رباط، مکتبه الطالب،بی تا؛


علی باشا مبارک (1824-1893)، الخِطَطُ التوفیقیة الجدیدة لعصر القاهرة، قاهره، الهیئة المصریه العامه للکتاب 1359/ 1980؛


محمد کرد علی (1876-1953)، خِطَطُ الشّام، بیروت، 1390-1392/1970-1972؛


جواد علی (1907- 1987)، المُفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین1976-1978؛ همو، تاریخ العرب فی الاسلام، السّیرة النبویة، بغداد، مطبعه الزعیم 1961؛


الشیخ عبد الرزاق بیطار، حلیة البشر فی تاریخ القرن الثالث عشر، بیروت، دارصادر،1413/1993؛


سید عبدالعزیز سالم، التاریخ و المؤرخون العرب، بیروت، دارالنهضه العربیه 1406/1986؛


بسام عبدالوهاب جابی، معجم الاعلام ، لیماسوس، قبرس،1407/1987؛


احمد تیمور پاشا، اعلام الفکر الاسلامی فی عصر الحدیث، قاهره،1387/1967؛


شاکر مصطفی،  تاریخ العربی و المورّخون دراسة فی تطور علم التاریخ و معرفة رجاله فی الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین 1983/1362ش؛


فرانتس روزنتال (1865- 1914)، تاریخِ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمۀ اسدالله آزاد، مشهد، آستان قدس رضوی 1365ش؛