قبض و بسط تئوریک شریعت: نظریۀ تکامل معرفت دینی

قبض و بسط تئوریک شریعت در پی حل نزاع فقه سنتی و پویاست، نه مدرنیزه‌کردن دین و نه تأویل یا تکمیل شریعت، بلکه تبیین این معنا که چگونه دین فهمیده می‌شود و چگونه این فهم تحول می‌پذیرد، و بر آن است که تا راز فهم دین و تحول فهم دینی به دست نیفتد، کار احیا نیم خام خواهد ماند.
بدین قرار نظریۀ قبض و بسط که در اصل یک نظریۀ تفسیری ـ معرفت‌شناختی است به کلام و عرفان و اصول هم متعلق می‌شود. به کلام تعلق دارد چرا که به دین‌شناسی متعلق است و آشکار می‌کند که مفروضات پیشین ما و انتظارات ما از دین و شناخت ما از انسان تا کجا بر درک ما از کتاب و سنت تأثیر می‌نهد. به اصول تعلق دارد چرا که معلوم می‌کند حاجت فقیه در استنباط به کدام علوم است و مفروضات نهان و آشکار او چه دخالتی بر فهم فقهی او دارند، و ظاهر می‌کند ظهور در گرو چیست و اجتهاد در فروع چرا محتاج اجتهاد در اصول است و فقه تا کجا از کلام مشروب می‌شود. عرفانی است چرا که شریعت و طریقت و حقیقت را معنا می‌کند که سه گونه درک و تلقی از دین‌اند و هرکدام در خور طایفه‌ای و فرزند دیدگاهی، و راز نزاع جاودانۀ فیلسوفان و فقیهان و عارفان را نیز به دست می‌دهد که هریک با تکیه بر تجارب و اندوخته‌های پیشین خود سه معنا را در دین می‌دیدند و بر سر آنها با هم چالش داشتند.
در پرتو این نظریۀ تفسیری به خوبی دلیل ورود اجتناب‌ناپذیر محکم و متشابه در کتاب و سنت و از جمله در فقه و بل در تفسیر تاریخ آشکار می‌شود و از آن بالاتر معلوم می‌شود که چرا احکام تحول‌پذیرند و چنان نیست که آیه‌ای یا عبارتی همیشه محکم یا برای همیشه متشابه بماند.