نخبة الدهر فی عجایب البر و البحر، کتابی است در زمینه‌های جغرافیایی و تاریخی و یادکرد بسیاری از شگفتی‌های کره زمین با دو فصل نسبتا کامل در باره نجوم و کانی شناسی. نویسندۀ آن، شیخ شمس الدین انصاری دمشقی در سال ۶۵۴ ق به دنیا آمد. وی در کسب علوم و معارف به جایگاهی رسید که در بسیاری از دانشها استادی و مهارت یافت و در تراز دانشمندان سرآمد روزگار خویش در آمد.
در نخبة الدهر فی عجایب البر و البحر از اسرار و شگفتی‌های کره زمین، جانوران عجیب دریایی، گیاهان مرموز و خواص آنها، اسرار کروی بودن زمین، بِناهای شگف‌انگیز مصر باستان، اسرار و شگفتی‌های دریاها و اقیانوس‌ها، خواص سنگ ها و کانی ها و ارتباط این سنگ ها با کرات آسمانی و ریشه انساب ملت ها از فرزندان حضرت نوح تا زمان نگارش کتاب در قرن هفتم از زاویه دید مؤلف و در حد و اندازه اطلاعات روزگار او سخن گفته شده است. مطالعه کتاب برای دانستن تاریخ طبیعت شناسی سودمند است، و گرنه شاید بتوان گفت هیچ کدام از اطلاعات آن به کار امروز دانشمندان نمی‌آید.
در نخبة الدهر فی عجایب البر و البحر، دمشقی دربارۀ یکی از اختراعات فرقه شیعیان اسماعیلیه، که در قرن پنجم به رهبری “حسن صباح” در ایران و جاهای دیگر رشد و گسترش یافت، چنین گزارش داده است: “… از کارهای شگفت آور پیشوای “اسماعیلیه” این است که صندوقی به شکل مربع مستطیل از ورق‌های کاغذی که آنها را بر روی هم چسبانده بود، درست کرد به گونه‌ای که از رُویه آنها در شب، “هوا” و “نور” نفوذ نمی کرد. چون شش پهلوی آن صندوق را بدین وسیله پوشانید، از میان هر پهلویی به اندازه نوشته ای کوتاه با قیچی برید؛ چنان که تنها یک ورق نبریده باقی ماند. آن گاه بر روی آن یک ورق، کلمات و حروفی برید و بر قسمت‌های دیگرش “روغن کنجد” مالید تا نور را بپوشاند. سپس در آن صندوق، چراغی گذارد تا آن نوشته‌ها به صورت حروفی نورانی دیده شوند. چون این صندوق بر روی نیزه یا جایی بلند برپا می گشت، هر بیننده ای آن را از راهی دور در هوا می دید و می خواند و می پنداشت که آن نوشته ای از [جنس] نور است. آن بزرگی که این صندوق را ساخته بود ، جز در شب آن را برپا نمی داشت و به روز خاموش و پنهان می کرد.”