محمد علی سپانلو، نویسندگان پیشرو ایران از مشروطیت تا سال ۱۳۵۰: تاریخچه رمان، قصه کوتاه، نمایشنامه و نقد ادبی در ایران معاصر
در فضای روحی انقلاب مشروطیت، یعنی دورانی که می توان آن را ” حوزه مشروطیت” نامید، کوشش‌هایی در رشته های گوناگون نثر نویسی و قصه نویسی، رمان، نمایشنامه، تحقیق، نقد ادبی و سیاسی و مقاله نویسی پا گرفت. و در یک سیر تصاعدی و تکاملی به دوران ما انجامید. برای بررسی دقیق این دوران آن قدر مطلب هست که ناچار در برداشت حاضر که بطور کلی به نشان دادن ابعاد کار و طرح جنبه های تحقیق توجه شده بنا را بر دو پایه قرار دادیم. اول: از تمام شعبه های نثر نویسی، چهار شعبه رمان، قصه کوتاه، نمایشنامه و نقد ادبی را بعنوان موضوعات اصلی بررسی، برگزیدیم. دوم: در بررسی ادبیات حوزه مشروطیت تا سال ۱۳۵۰، دهه ۱۳۴۰-۱۳۵۰ را که از نظر جهش کیفی و کمی در تاریخ ادبیات ایران کم نظیر است اصل گرفتیم.
در سیر بررسی آثار ادبی، در این کتاب ابتدا به نخستین ترجمه های آثار غربی اشاره می‌شود، از حاجی بابای اصفهانی، خانم انگلیسی، بلوای هند، تلماک، و لویی چهاردهم. سپانلو سپس به شیوه‌های نویسندگان اواخر دورۀ قاجار می‌پردازد: ملکم خان، میرزا اقا خان کرمانی، میرزا علی خان امین الدوله، حاج سیاح محلاتی، و یحیی دولت آبادی. از تحصیل کرده‌های اروپا و روزنامه نویسان دوران مشروطیت کسانی مثل علی اکبر دهخدا، محمد علی جمال زاده یاد شده و به تحلیل اوضاع و احوال ادبی آن دوران پرداخته شده است. بر اساس مصوبه مجلس شورای ملی از 1308 تا 1312 شمسی سالانه 100 محصل به خارج اعزام شدند و اینها در بازگشت به کشور با خود شیوه ها و سبکهای ادبی به ارمغان آوردند و شهرتی یافتند. برای اسامی و تحلیل تأثیرپذیری آنان به متن کتاب باید مراجعه کرد. همین طور در دهه های چهل و پنجاه شمسی ادبیات و نثر نویسی در ایران دچار تغییراتی شده که از دید سپانلو در این کتاب مخفی نمانده است. خواننده این کتاب درخواهد یافت که چگونه در فضای ادبی ایران نثر روزنامه نگاری، نثر فلسفی، نثر جامعه شناختی، و نثر سیاسی و تاریخی شکل گرفت و متحول شد.