مُثمِر

مُثمِر چنان که آرزو خود در دیباجه یاد کرده، بر بنیادِ کتابِ المزهرِ سیوطی (849-911) ساخت و سامان یافته است. المزهر فی علوم اللغة و انواعها یکی از صدها نوشته سیوطی دانشمندِ بسیاردانِ بسیارنویسِ مصری است که آدمی در برابرِ گستره یِ دانسته ها و نوشته های او جز شگفتی راهی ندارد. او در المزهر هر چند، چندان از دیدگاه‌هایِ خود چیزی نگفته، دیدگاه‌هایِ شمار بسیاری از زبان‌شناسان و ادیبان عرب پیش از خود را در ساختاری سنجیده و به سامان، از این جا و آن جا گرد آورده و رهاوردی به راستی گران‌بها پیشکش پژوهشگران کرده است. سیوطی در این کتاب که بی گمان با رنج و کوشش بسیاری سامان یافته، از کم و بیش 200 کتاب و رساله، با یادکردِ نامِ کتاب و نویسنده، بهره گرفته، کتاب و رساله هایی که سپس‌ها، چهل درصد آنها از میان رفته و به امروز نرسیده، و تنها بخش‌هایی ازآنها در کتاب سیوطی آمده، برجای مانده است. کهن‌ترین این کتاب ها العینِ خلیل (د:170) است از سده‌ی دوم و تازه‌ترینشان قاموس فیروزآبادی (د:817) از سده نهم. بسی از این کتاب‌ها نیز کتاب‌های ویژه زبان شناسی نیستند که یافتن و برگرفتن دیدگاه‌های زبان‌شناسانه از آنها آسان باشد، که کتاب‌های تاریخ و تفسیر و حدیث و طبقات و تراجم و فقه و برگرفتن دیدگاهی زبان شناختی از چنین کتاب‌هایی، آن هم در آن روزگاران، بی هیچ فهرست و نمایه و نت و نرم‌افزار، چه اندازه دشوار و دیریاب بوده است. آرزو ارزش این کتاب را به خوبی شناخته و از همین روی، کوشیده است با سرمشق‌گیری از آن، نخستین کتاب زبان‌شناسی فارسی را با نام مُثمِر پدید آورد. نامی که آشکارا در ساخت و معنی از نام مزهر الگو گرفته است: مزهر از “زهره” به معنی گل و شکوفه است و روی هم به معنی شکوفا، و پرگل و شکوفه؛ و راستی که این کتاب گلستانی سرشار از گل و شکوفه های همیشه خوش است. این واژه به معنی میزبان مهمان‌نواز نیز هست که با گشاده‌رویی برای میهمانان خوان ها می‌گسترد و از آنان پذیرایی می‌کند، و مگر سیوطی چنین خوانی برای خواستاران همواره نگسترده است؟ مثمر نیز از “ثمر” به معنی میوه است و روی هم به معنی میوه‌دارو پربار، و به مجاز سودمند و ثمربخش، و راستی که کتاب آرزو نیز بسی سودمند و ثمربخش است. آرزو نه تنها نام مثمر که ساختار و بخش بندی آن را نیز از مزهر سرمشق گرفته، چنان که شماری از بخش های مزهر با همان نام و نشان در مثمر نیز آمده، با این دوگانگی که سیوطی بخش‌های کتاب خود را “نوع” نامیده و آرزو “اصل”، و نام های عربی را به فارسی برگردانده.