از اسلام تا یورش مغول
بی‌گمان تاریخ در هیچ یک از کشورهای جهان به اندازۀ ایران – از اسلام تا یورش مغول – نتوانسته زایندۀ حوادث اجتماعی و بارآور بغرنج‌ترین تناقضات کثیر‌الجنبۀ ملی و طبقاتی بوده باشد. همین ویژگی است که الزام مطالعۀ دقیق اوضاع اجتماعی تاریخ این منطقه از جهان را بیش از هرجا برای عموم پژوهشگران مرجح می‌دارد. از بارزترین ممیزات این ویژگی روند یا تطور آن از شکلی به شکل کامل‌تر است. بدین شیوه که این روند – هر نهضت ملی یا جنبش طبقاتی را در هر دورۀ تاریخی به اقتضای شرایط اجتماعی با تعویض نام و تغییر کمی محتوی آن – جانشین نهضت و جنبش پیشین خود می‌ساخت. چنانچه پژوهشگران مسائل اجتماعی بخواهند علل ماهوی مسائل تاریخی و سابقۀ نهضتهای ملی و نبردهای طبقاتی جهان امروز را ژرف‌تر دریابند باید گذشتۀ آنها را در ایران نیز جستجو و مطالعه کنند.
پژوهشگران با مطالعۀ مسائل تاریخ اجتماعی ایران است که می‌توانند انواع روابط اجتماعی و مناسبات تولید، انواع کنش‌ها و واکنش‌های فردی و گروهی، انواع نهضتهای ملی و نبردهای طبقاتی را در نوسانات اوج و حضیض روند تاریخ به معنی اعم بشناسند و همچنین میزان اثرات حوادث را در جهات گوناگون خواسته‌ها و روحیات و خصایص طبقات مختلف اجتماعی دریابند.
آن فرد یا گروه اجتماعی که تاریخ، به خصوص گذشتۀ زادگاه مردم خود را نداند عمری کوتاه و تجربه‌ای بس ناچیز دارد و قابلیت شناخت مسائل اجتماعی و استعداد درک دانش وسیع و بغرنج سیاسی دنیای امروز را نخواهد داشت. از این نظر به گفتۀ گوته :«آن کس که گذشته را نمی‌داند محکوم به از سر گرفتن آن است» یا به عبارت دیگر محکوم به شکست است.
از این جهت است که مطالعۀ تاریخ اجتماعی ایران با این ویژگی‌های ممتاز برای هر شخص مدنی و سیاسی و اجتماعی کمال ضرورت را دارد. به انگیزۀ همین نیاز حیاتی و فوری است که غلامرضا ان‍ص‍اف‌پور به دنبال جلد اول دائرة‌المعارف جامعه‌شناسی تاریخی ایران با عنوان «تاریخ زندگی اقتصادی روستاییان و طبقات اجتماعی ایران» و جلد دوم با عنوان «ساخت دولت در ایران (از اسلام تا یورش مغول)»، اقدام به تألیف جلد سوم با عنوان «روند نهضتهای ملی و اسلامی در ایران (از اسلام تا یورش مغول)» کرد.
کتاب حاضر از نوادر آثاری است که با روش محققانه روند نهضتهای ملی و اسلامی را از دیرگاهان تاریخ در این مرز و بوم دنبال کرده است.