یک کلمه

میرزا یوسف خان مستشارالدوله، متفکر ممتاز و روشنفکر با گرایشهای دینی، کسی است که همۀ عمر خود را وقف شرافت و خدمت به حکومت و مردم کرد. هشتاد ساله بود که ناصرالدین شاه از اثر او، یک کلمه، مطلع شد، اثری که در آن چند بار از برابری شاه و گدا در برابر قانون سخن گفته بود. از آنجا که در این کتاب مؤلفه‌هایی از شکل دموکراسی حکومت معرفی شده بود، قالبی که برای نظام پادشاهی مُضر تلقی می‌شد، شاه دستور داد او را به زندان انداختند، شکنجه‌اش کردند و سپس اموالش را مصادره نمودند. مستشارالدوله در 1313 یک سال قبل از ترور شاه درگذشت. یک کلمه به همراه زندگینامه او به دست خود مستشارالدوله در 1313ق آماده و سپس در تهران توزیع و بعدها چند نوبت منتشر شد: تبریز 1906/1324ق؛ تهران 2002/1382ش؛ آمستردام نسخۀ فارسی-انگلیسی، ویرایش سوم، در 2010/1389ش (Mustashār ad-dawle: One Word) به کوشش علی اصغر سید غُراب و سن مک گلین. در این جا چاپ 1382 تهران با همه نقائصی که دارد معرفی شده است.

مستشارالدوله، تحت تأثیر میرزا مَلکَم خان، بر این باور بود که کلید پیشرفت کشورهای غربی فقط در یک کلمه است: برخورداری از قانون و نظام جدید حقوقی. او در این نظر که قوۀ قانونگذاری باید از قوۀ اجرا جدا باشد تابع مَلکم بود. گمانش بر این بود که در منابع اسلامی می‌توان محتوای اصطلاحات حقوقی جدید مثل عدالت و برابری را یافت. از این رو، دست به تألیف اثری زد که در آن قانون اساسی فرانسه را در نوزده اصل خلاصه و در ذیل هر یک آیاتی از قرآن و احادیثی اضافه کرد تا مشابهت میان محتوای این تعداد از اصول قانون اساسی فرانسه و درونمایۀ آموزه‌های اسلامی را اثبات کند. مستشارالدوله بر این بود که نمی‌خواهد آرای فقهی را تغییر دهد بلکه می‌خواهد آنها را به گونه‌ای صورتبندی کند که مانند کتابچۀ قانون (به تعبیر او کود/کد) شوند و مواد آن به زبان همه کس فهم و غیرفنّی در اختیار همگان باشند.