موسیقی کبیر

کتاب موسیقی‌ کبیر از جامع‌ترین و تاثیرگذارترین کتاب‌هایی است که دربارۀ موسیقی نظری و عملی به زبان عربی نوشته شده است.
این کتاب احتمالا در بغداد به دست فیلسوف و دانشور متبحر، ابونصر محمد بن محمد بن طرخان فارابی (د. ۳۳۹ق/۹۵۰م) ـ که در متون قرون وسطا به Avennasar یا Alfarabius مشهور است ـ تألیف و به سال ۳۲۴ ق به ابوجعفر محمد بن ابوالقاسم کرخی، وزیر خلیفه الراضی بالله (۳۲۹-۳۲۲ق) تقدیم شده است.
فارابی کتاب بزرگ خود را بر پایۀ منابع یونانی و عربی و نیز بر دانش عمیقی که از موسیقی عملی دوران خود در شرق جهان اسلام داشت، تألیف کرد و از میان منابع یونانی از نوشته‌های ارسطو و افلاطون و کتاب‌های موسیقی اقلیدس، اریستوکسن، نیکوماخوس، بطلمیوس و آریستدس کنتیلانوس بهره گرفت. منابع عربی فارابی نیز نوشته‌های اسحاق بن ابراهیم موصلی (د. ۲۳۵ق/۸۵۰م) و اسحاق ابن یوسف الکندی (د. اندکی بعد از ۲۵۶ق/۸۷۰ م) و دیگر نویسندگان نیمۀ اول یا میانۀ قرن سوم هجری/ نهم میلادی است.
اما احتمالا منابع اولیۀ فارابی قدری جدیدتر از کتاب‌های بالا بوده است. به نظر می‌رسد که او به کتاب الموسیقی‌ الکبیر تألیف شاگرد الکندی؛ احمد بن مروان بن الطیب السرخسی (د. ۲۸۶ق/۸۸۹م) دسترسی داشته؛ کتابی که به گفتۀ ابن ندیم بزرگ‌ترین کتاب در نوع خود بوده است. بسیار محتمل است که فارابی در انتخاب عنوان و نیز تقسیم‌بندی کتاب خود به دو بخش اصلی، از این کتاب تأثیر گرفته باشد.
فارابی در مقدمۀ کتاب خود اشاره کرده که کتاب دوم موسیقی‌ کبیر به بررسی و بازخوانی انتقادی منابع یونانی و عربی، به ترتیب تقدم و تأخر زمانی اختصاص دارد. گرچه این بخش در نسخه‌های خطی موجود یافت نمی‌شود، اما می‌توان برداشت روشنی از شرح و قضاوت فارابی دربارۀ کارهای پیشینیانش در دیگر تألیف موسیقایی او پیدا کرد و آن، بخش پایانی کتاب احصاء‌ الایقاعات است که بعد از کتاب موسیقی‌ کبیر نوشته شده و فارابی در آن به تحلیل و نقد نظریه‌های اسحاق موصلی، الکندی و منصور بن طلحه الطاهری دربارۀ وزن پرداخته است.
موضوعاتی که در بخش‌های باقی مانده از کتاب موسیقی کبیر مورد بحث قرار گرفته، شامل نغم، ایقاع، الحان و سازهای مشهور و نحوۀ تسویه (کوک‌کردن) آنهاست. توضیحات فارابی دربارۀ سازهای موسیقی در میان نوشته‌های موسیقی قدیم منحصر به فرد است. او اندیشه‌هایی مانند هماهنگی اجرام آسمانی [با الحان موسیقی] را کنار گذاشت و تلاش‌هایش را به یافتن قوانین عمومی پدیده‌های عملی موسیقی معطوف داشت.