موضوع این نوشته چنانکه از نامش پیداست، نگاهی است به تاریخچه آموزشکده های فرنگی و فرنگی مآب در ایران، از سده نوزدهم تا نخستین جنگ جهانی، تکیه اش بیشتر بر زبان و ادب فرانسه است. زیرا در این دوره ای که مدنظر ماست، فرانسویان پیشاهنگان فعالیت فرهنگی در ایران بودند. تا جایی که از ۱۹۰۲ (۱۳۲۰ قمری) زبان فرانسه برای کسانی که داوطلب خدمت دیوانی بودند، اجباری اعلام شد. دولت های رقیب روس و انگلیس، بسی کارشکنی کردند، اما نیارستند که در این زمینه با فرانسویان به رقابت و هم چشمی برآیند. یکی از این رو که در این سال ها هدف اصلی آن دو ابر قدرت چیرگی سیاسی و رخنه اقتصادی بود، و بی گمان درماندگی و بی فرهنگی مردم را بهترین ابزار رسیدن به مقصود می دانستند.

این کتاب شامل ده مقاله است. مقاله های اول تا سوم، معطوف به سابقه موضوع و رویکرهای نظری و فرآیندهای موثر بر طرح مساله در جهان معاصر و مقاله های چهارم تا آخر درباره مسائل اجتماعی ایران است. در مقاله اول تحت عنوان “عوامل موثر بر طرح مساله اجتماعی در دنیای معاصر” شرایط معرفتی و اجتماعی که در قرون ۱۹ و ۲۰ در اروپا موجب مطرح شدن مساله اجتماعی شد مورد بحث قرار گرفته است. در مقاله دوم تحت عنوان “تبیین مساله اجتماعی” رویکردهای نظری کارکد گرایانه و انتقادی در تحلیل مسئله اجتماعی مطرح شده اند. هرچند در مقاله نهم تحت عنوان “تحلیل فقدان شادیها در جامعه ایران به عنوان یک مسئله اجتماعی” در پرتو تحلیل مساله فقدان شادی در ایران، رویکردهای نظری قدیم تر و جدیدتر مانند رویکرد آسیب شناسی اجتماعی و سازه گرایی اجتماعی نیز مطرح شده اند.

آثار و نوشته های یرواند آبراهامیان – پژوهشگر ایرانی – که سالها است در ایالات متحده به تدریس و تحقیق اشتغال دارد یکی از تحقیقات موجود در زمینه تاریخ ایران معاصر است. این کتاب مجموعه ای از مقاله های اوست که با ارائه نمونه هایی از شیوه های تاریخ تحلیلی می تواند به گسترش و ارائه شیوه های روشمند بررسی تاریخی یاری رساند.

پژوهش حاضر حاوی بحثی در باب موانع تاریخی و ساختاری توسعه سیاسی در ایران است که در سال ۱۳۷۲ به انجام رسید. نقطه تمرکز این بحث از حیث تاریخی «دولت مطلقه پهلوی، شامل رضا شاه و محمد رضا شاه» است. در گفتار اول ساختار قدرت سیاسی به عنوان مانع توسعه بررسی شده است. در گفتار دوم که حاوی بحثی عمومی تر است، شکاف ها و چندپارگی های اجتماعی و فرهنگی در ایران به عنوان موانع توسعه تحلیل شده اند. این پژوهش موانع توسعۀ سیاسی در ساخت قدرت را بر حسب شرایط (یا موانع) تفکیک، تنظیم، و عرضه می کند. این شرایط عبارتند از: 1- تمرکز منابع قدرت؛ 2- چند پاره گیهای جامعه؛ 3- ایدئولوژی و فرهنگ سیاسی گروه حاکمه اعم از قدرت سیاسی و قدرت دینی و قدرت تجاری.

در دوران رضا شاه گرچه در نتیجۀ تحولات ساختاری و اقتصادی و آموزشی زمینۀ توسعه سیاسی از نظر شرایط لازم تا قدری بهبود یافت اما تمرکز منابع قدرت در دست حکومت هیچ گونه مجالی برای رقابت و مشارکت سیاسی باقی نمی گذاشت. دولت در این دوره از حیث رابطه با طبقات و نیروهای اجتماعی «دولت ضعیفی» بود و این حکم را میتوان در خصوص کل ساخت دولت مطلقه در ایران تعمیم داد، هر چند دولت مطلقه طبق تعریف مبتنی بر تمرکز و انحصار کاربرد منابع قدرت و اجبار بوده است.

ابزارهای قدرت دولت مطلقه در دوران محمد رضا شاه عبارت بودند از حزب، ارتش، منابع نفتی، و بوروکراسی. حزب دربار سازمان گسترده و نسبتا انعطاف پذیر داشت لیکن چیزی بیش از ابزار قدرت دربار به شمار نمیرفت. شاه خود اغلب در کنوانسیونهای حزبی شرکت می کرد. مهمترین وظیفۀ کنوانسیونها تطبیق سیاستها و برنامه های حزبی با نظرات جدیدتر دربار بود. سرانجام وقتی دربار تشخیص داد که حزب به عنوان ابزار جلب حمایت سیاسی برای رژیم خوب عمل نمی کند آن را منحل کرد. شاه طبق قانون اساسی فرمانده کل قوا بود. در کنار ارتش دستگاه پلیس امنیتی سیاسی بر نهادهای مختلف نظارت داشتند. دربارۀ نقش منابع نفتی و بوروکراسی در تحکیم قدرت دولت به متن کتاب مراجعه کنید.