زبان قرآن، تفسیر قرآن، مجموعه مقالاتی از برخی قرآن‌پژوهان غربی است که قبلا توسط مرتضی کریمی‌نیا ترجمه شده ودرمجلات مختلف به چاپ رسیده است. در این کتاب این مقالات جمع‌آوری و در یک جلد چاپ شده است. این کتاب به سه بخش تقسیم شده است:

بخش نخست مطالعات تفسیری

1. بلاغت عربی و تفسیر قرآن با نگاهی به صنعت لفّ و نشر(جان ونزبرو): این مقاله به بررسی صنعت لف و نشرو خاستگاه های آن می‌پردازد؛ کریمی‌نیا به دلیل مشکل بودن خوانش این مقاله توضیحاتی را بر آن اضافه کرده است. 2. داستان ابولهب و غزال کعبه، نگاهی به تفسیر سورۀ مَسَد (اُری رُبین): در این مقاله تفسیر جدیدی بر پایه یک روایت دورۀ جاهلی در باب آیه «تبت یدا ابی لهبٍ و تب» ارائه شده است . 3.اقرا باسم ربّک . . . نکاتی در تفسیر نخستین آیات سوره ی علق (اُری رُبین): این مقاله تفسیر معنای دیگری به این آیه می‌دهد که در آن پیامبر را به ستایش نام پروردگار ترغیب می کند، نه خواندن قرآن. 4. رسول پوشانیده: تفسیر کلمات مزّمّل و مدثر (اُری رُبین): نویسنده سیر تفسیر این دو کلمه را بازیابی می کند و روایتی قدیم‌تر را که امروزه در متون اسلامی فراموش شده است به عنوان تفسیر این دو کلمه برمی گزیند. 5. تعامل تفسیر و حدیث در تعیین هفت مثانی (اُری رُبین): نویسنده در اینجا نیز قدیم‌ترین تفاسیر را برمی‌گزیند که در آن هفت در اینجا نماد کثرت است و اشاره به مسئله یا سوره خاصی ندارد. 6. ابن عباس در تفاسیر دوره عباسیان (هربرت بِرگ): در این مقاله سیر تاریخی نقش ابن عباس در تفاسیر اسلامی بررسی می‌گردد. 7. تاریخ‌گذاری تفسیر موسوم به ابن عباس، چند نکته تکمیلی (هارالد موتسکی): در این مقاله به بحث و نظر دربارۀ تاریخ حقیقی و نویسنده کتاب موسوم به تفسیر ابن عباس پرداخته می شود.

بخش دوم: مطالعات قرآنی جان ونزبرو

1.تحلیل ادبی قرآن، تفسیر و سیره: نگاهی به روش‌شناسی جان ونزبرو (آندرو ریپین): ریپین در این مقاله ارکان تحلیلی ونزبرو را به نقد می کشد و روش او را در نقد منابع زیر سوال می‌برد. 2. ملاحظاتی بر کتاب مطالعات قرآنی (ویلیام گراهام): این مقاله نیز نقدی روش‌شناختی بر ونزبرو است. 3. نکاتی روش شناختی درباره فصل چهارم کتاب مطالعات قرآنی (آندرو ریپین):  این مقاله کمتر به نقد ونزبرو پرداخته شده و بیشتر روش او معرفی شده و نقاط مثبت آن نیز بررسی شده است. 4. جمع و تدوین قرآن: بازنگری دیدگاه‌های غربی در پرتو تحولات جدید روش شناختی (هارالد موتسکی): از نظر نویسنده باید بپذیریم اخبار و گزارش‌های مسلمانان نسبت به آن زمانی که محققان غربی و خصوصا ونزبرو فرض کرده‌اند، بسیار قدیمی‌تر و به زمان وقایع ادعا شده نزدیک‌تر است.

بخش سوم: زبان قرآن

1. شتر یا ریسمان: حتی یَلِجَ الجَمل فی سَمّ الخیاط (اعراف، 40) (آندرو ریپین): این مقاله به دنبال یافتن قدیم‌ترین تفسیرها از این آیه است.2. واژگان دخیل و تعیین زبان خارجی آن‌ها در تفسیر قرآن: (آندرو ریپین): دربارۀ پذیرش وجود واژۀ دخیل در متن قرآن، کلیدی برای این معماست که چرا برخی از واژه‌های قرآن معنایی می‌دهند که در غیر آن موضع قرآنی، میان عرب‌زبانان و یا ادیبان عرب شناخته شده نیست.3. مسئله تأثیر زبان‌های آرامی و سریانی در زبان قرآن (مرتضی کریمی‌نیا): این مقاله در واقع بررسی و نقدی است بر کتاب کریستف لوکزنبرگ به نام «قرائت آرامی سریانی قرآن: جستاری در ایضاح زبان قرآن» 4. نقدی بر کتاب قرائت آرامی-سریانی قرآن (فرانسوا دوبلوا) 5. الرّقیم یا الرّقود: یادداشتی درباره آیه نهم سوره کهف (جیمز بِلَمی):  این مقاله اشتباهات کاتبان وحی را در آیه نهم سوره کهف، که معنای الرّقیم در آن یکی از موارد اختلاف مفسران است، تحلیل و بیان می‌کند. پیشنهاد بلمی این است که صورت اصلی این کلمه باید الرّقود باشد. 6.  چند نکته پیشنهادی دیگر درمتن قرآن (جیمز بلمی): بلمی معتقد است که پیشنهادهای تصحیح متن حتی‌الامکان باید طوری باشد که در رسم الخط قرآن تغییری ایجاد نکند.

درآمدی بر ترجمه معناشناختی قرآن مطالعه ای روش شناسانه برای ترجمۀ متون مقدس به ویژه قرآن است. زبان به مثابه بازتاب هستی انسان و روابط او با جهان، دریچه ورود به جهان معنا شناسی است. حمید احراری بر آن است که ورود به جهان معنا و تفسیر متون مقدس، از طریق مدل های معنا شناختی، سبک شناسی ادبی، بررسی سیاق و متن، پایه تفسیری سازگار در سپهر قرآن خواهد شد. از این رو باید به کاربرد واژگان در ساحت زبان و زمینه اجتماعی و فرهنگی آن از یک سو و تبار شناسی واژه‌ها از سوی دیگر توجّه کرد وتصورات و تخیلات حمل شده بر کلمات و کتاب را با الگوی ایماژ (تصویر ذهنی) برتر شناختی با یکدیگر سازگار نمود. نویسنده با مثال هایی تبار شناسی واژگان مختلف در زبان های سامی و هندو اروپایی را نشان می دهد و نسبت سپهر کلمات و سپهر اندیشگی را با پدیدار شناسی نص از طریق تحلیل همبستگی معنا شناختی با تأکید بر افق های مشترک معنایی پی جویی می کند.

هدف احراری از نگاشتن این کتاب ارائه دادن الگویی است که بتوان با بررسی آن  دربارۀ اصول معناشناسی و روش ترجمۀ  قرآن به گفت‌وگو پرداخت. او درصدد است قبل از عرضۀ ترجمۀ جدید خود از قرآن، روش کار خود را در گفت‌وگو با دیگران روشن سازد. در واقع مؤلف در این اثر مبانی و روش‌های خود را به نظرخواهی و هم‌اندیشی قرآن‌پژوهان و اندیشمندان نهاده است. بنابراین ترجمۀ اوپیش‌نویسی برای گفت‌وگو و بازتفسیر است چون که از نظر او ترجمه‌ اصیل همواره در گفت‌وگو شکوفا می‌شود.

کتاب از سه فصل و چندین پیوست تشکیل شده است. فصل اول «چشم انداز حقیقت» نام دارد. از نظر احراری گفت‌وگو درباره چشم‌انداز حقیقت و چیستی‌اش، با گفت‌‌وگو دربارۀ پیش‌فرض‌ها و روش‌ها آغاز می‌شود. در این گفت‌وگو گاهی روش‌ها تغییر می‌کنند و گاهی داده‌ها. بر اساس همین اطلاعات و روش‌های مختلف، می‌توان به دانش‌های متفاوت و به همان نسبت حقیقی دست یافت و نسبت ما با حقیقت، نسبت دوری و نزدیکی است (نه صدق و کذب و نه هست و نیست) و هیچ‌ کس نمی‌تواند خود را مصدر و صاحب حقیقت بشمرد. به عقیده او حقیقت هر چه هست با زبان رابطه دارد و در زبان خود را می‌نُماید و تا زمانی که نسبت این دو تبیین نشود، ترجمه و تفسیر هر متنی به ویژه متن مقدس فاقد روش و غیرمسئولانه خواهد بود. او در این فصل مشکلات ترجمه متن را با دقت به لحاظ جوانب مختلف زبان و حقیقت نشان می‌دهد.

«فرایند معناشناسی» عنوان فصل دوم است. نویسنده در این فصل مراحل مختلف فهم معنا را در هفت گام بررسی می‌کند. از تحلیل ساختاری (صرف و نحو) شروع می‌کند به بررسی زبان‌شناسی، سیاق نص وموقعیت و سنت‌های تفسیری می‌پردازد و در نهایت به ایماژشناسی (تصویر ذهنی) تعاملی و تطبیقی می‌رسد.

فصل سوم به نمونۀ عملی کار خود نویسنده در ترجمۀ معناشناختی بخشی از قرآن (سورۀ نبأ) اختصاص یافته است. مؤلف پس از ارائۀ ترجمه اش از این سوره، نکات تفسیری، لغوی و زبان‌شناسی خود را می‌افزاید. در پایان کتاب نیز فهرست بلندی از منابع (528منبع) درج شده است.

کتاب حاضر مجموعه ۱۸ مقاله بلند و کوتاه از گرایش ها و دوره های مختلف حدیث پژوهی غربیان است که حول مسائل قدیم و جدید حدیث پژوهی تالیف شده اند. سر ویراستار انگلیسی که مقدمه بلندی نیز بر کتاب نگاشته است، با اشراف بر تاریخ بلند این موضوع، مقالات مختلف را انتخاب کرده و احیانا از دو زبان فرانسوی و آلمانی به انگلیسی برگردانده است. مجموعه نهایی در سال ۲۰۰۴ میلادی به زبان انگلیسی از سوی انتشارات اشگیت در انگلستان (در قالب یکی از ۴۸ مجلد موضوعی در باب تاریخ کلاسیک جهان اسلام) به انتشار رسیده است. دیگر مجلدات هر یک به موضوعی در تاریخ، زبان، ادبیات، علوم، معماری و فرهنگ جهان اسلام اختصاص یافته و از آن میان مجلداتی راجع به قرآن، تفسیر، کلام، شیعه، ملل و نحل، اصول فقه، فقه، سیره نبوی، تاریخ اندلس، نحو و … انتشار یافته است.