معرفی مهم‌ترین منابع ناسخ و منسوخ قرآن

مهم‌ترین آثار نوشته‌شده در باب ناسخ و منسوخ قرآن به ترتیب تاریخ دورۀ حیات مؤلفان در این جا فهرست شده‌اند. هر کدام از آنها که هنوز به حالت نسخۀ خطی مانده و صورت چاپی ندارند بدون مشخصات کتابشناختی چاپ آورده شده‌اند. این فهرست به محقق کمک می‌دهد تا تغییرات و تحولاتی را دریابد که در فرآیند شکل‌گیری مفهوم و مصداق دو اصطلاح «ناسخ و منسوخ» پدید آمده‌اند. برخی از کتابها تعبیر «فی الحدیث» را در عنوان دارند ولی مراد از آن احادیثی‌اند که در آنها آیه‌ای ناسخ یا منسوخ معرفی شده است.
اولین آثار در خصوص ناسخ و منسوخ دایره‌ای وسیع دارند و حتی گاهی اختلاف قرائت و اختلاف صامت‌ها را هم گونه‌ای نسخ به حساب آورده‌اند، ولی با گذر زمان دایرۀ تعریف ناسخ و منسوخ محدود شده است. از سوی دیگر، بعضی مفسران قرآن مفهومی به نام «نسخ زمانی» را به این ادبیات افزوده‌اند. برای اطلاع از تغییرات معنای نسخ از قرن دوم تاکنون به مقالۀ «گونۀ تفسیری: ناسخ و منسوخ در قرآن» نوشتۀ دیوید پاورز، ترجمۀ سعید عدالت‌نژاد در کتاب رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن به کوشش آندرو ریپین، تهران، حکمت، 1394 مراجعه کنید. برای تهیۀ کتاب‌های زیر می‌توانید از بخش فروش سایت آثار برتر درخواست کنید.

 

1. قَتاده بن دِعامَه السُدوسی (متوفای 118)، الناسخ و المنسوخ، بیروت: موسسه الرساله، 1998/1377.


2. الزهری، ابوبکر محمد بن مسلم بن عبیدالله بن عبدالله بن شهاب (متوفای 124)، الناسخ و المنسوخ، ریاض، قاهره: دار ابن القیم ، دار ابن عفان، 1387/۲۰۰۸.


3. ابن وهب، عبدالله (متوفای 197)، الجامع: باب الناسخ و المنسوخ من القرآن، 3 جلد، تحقیق و چاپ میکلوش مورانی، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 2003.


4. ابوعُبَید، القاسم بن سَلاّم (متوفای 224)، الناسخ و المنسوخ، ریاض، مکتبة الرشد، 1411/1990.


5. الزعفران، عبدالله بن حسین بن القاسم بن ابراهیم الحسنی الزیدی (متوفی حدود 300)، کتاب الناسخ و المنسوخ.


6. النَحّاس، ابوجعفر احمد بن محمد (متوفی 338)، الناسخ و المنسوخ، قاهره: دارالفکر، 1365/1986.


7. ابن الازهری، ‌ابوعبدالله محمد بن أحمد ( متوفی 370)، رسالة فی الناسخ و المنسوخ.


8. هبة الله، ابوالقاسم بن سلامه (متوفی 410)، الناسخ و المنسوخ، بیروت، المکتب الاسلامی، 1986.


9. الاسفراینی، ابوعبدالله محمد بن عبدالله  العامری [العمیدی] (متوفی  قرن پنجم)، الناسخ و المنسوخ، آستانه، 1290/1873.


10. البغدادی، ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر (متوفی429)، الناسخ و المنسوخ، عُمان: دارالعدوی، بی تا.


11. مکّی القیسی (متوفی 437)، الایضاح لناسخ  القرآن و المنسوخ، جدّه: دارالمنارة (دارالقلم)، 1986.


12. ابن خُزَیمه، ابومنصور مظفر بن الحسین بن زید بن علی الفارسی (متوفی490)، کتاب المُوجَز فی الناسخ والمنسوخ، قاهره، مطبعة السعادة، 1323/1905.


13. ابن برکات، ابوعبدالله محمد بن هلال بن عبدالوحید الصوفی السعیدی النحوی (متوفی520)، کتاب الایجاز فی معرفة ما فی القرآن من الناسخ و المنسوخ.


14. ابن العربی، ابوبکر محمد بن عبدالله بن العربی الاشبیلی المعافری (متوفی543)، الناسخ و المنسوخ فی القرآن، مغرب: وزراة الاوقاف و الشؤُون الاسلامیه، 1367/1988.


15. ابن حزم، ابوعبدالله محمد (متوفی584)، الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ فی الحدیث، بیروت: دار ابن حزم، 2001/1380.


16. ابن‌الجَوزی، جمال الدین ابوالفرج، عبدالرحمان (متوفی597)، الناسخ والمنسوخ فی الحدیث، دمشق، دارالانوار، 1996/1375.


17. ابن الجَوزی، جمال الدین ابوالفرج، عبدالرحمان (متوفی597)، المُصفّی بِاَکُفّ اهل الرسوخ من علم  الناسخ والمنسوخ، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1405.


18. شُعله، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد المَوصلی الحنبلی (متوفی656)، صفوة الراسخ فی علم المنسوخ والناسخ، مکتبة الثقافیة الدینیة، 1415/1995.


19. ابن البارزی، هبة الله بن عبدالرحمان بن ابراهیم شریف الدین بن البارزی الهماوی (متوفی738)، ناسخ القرآن العزیز و منسوخه.


20. الهَمذانی، عبدالله بن شِهاب الدین (متوفی786)،  کتاب الناسخ و المنسوخ.


21. ابن العتائقی عبدالرحمان بن محمد بن حلّی (متوفی حدود790)، الناسخ و المنسوخ، قم: مکتبة سماحة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، الخزانة العالمیة للمخطوطات الاسلامیة، 1389/۲۰۱۱.


22. ابن مُتَوَّج، أحمد البَحرانی (متوفی 836)، الناسخ و المنسوخ، تهران: بنیاد علوم اسلامی، 1360.


23. الاُجهوری، عطیة الله بن عطیه البرهانی الشافعی (متوفی 1190)، ارشاد الرحمان لأسباب النزول ولناسخ و المنسوخ من القرآن.


24. [مشهور به] الجَعبری، مختصر اسباب النزول و زیادَتُهُ الناسخ و المنسوخ.


25. الدِمَشقی، عبدالرحمان بن محمد( متوفی ؟)، رسالة فی الناسخ و المنسوخ.